Onze Taal. Jaargang 69

[p. 194]

Doordat/omdat
Een hardnekkige taalregel waar bijna niemand zich aan houdt

Caroline Piet

Ooit, in de negentiende eeuw, is bedacht dat je omdat moet gebruiken bij een reden en doordat bij een oorzaak. Hoewel maar weinig taalgebruikers zich iets van de regel aantrokken, bleven de leerboeken er hardnekkig aan vasthouden. Vanwaar dat verschil tussen theorie en praktijk? En waarom is de regel eigenlijk uitgevonden?

In een tekstboek van de tweede klas middelbare school valt te lezen: ‘Doordat is het voegwoord dat gebruikt wordt om een bijzin van oorzaak aan de hoofdzin te verbinden. Een bijzin van oorzaak noemt de oorzaak van wat er in de hoofdzin meegedeeld wordt. Een oorzaak ligt buiten de menselijke wil; op het gevolg dat uit de oorzaak voortvloeit, heeft de wil geen invloed. Omdat is het voegwoord dat gebruikt wordt om een bijzin van reden aan de hoofdzin te verbinden. Een bijzin van reden noemt de reden van wat er in de hoofdzin meegedeeld wordt. Een reden is afhankelijk van de menselijke wil.’

Veel taaladviesboeken houden de voegwoorden omdat en doordat op deze manier strikt van elkaar gescheiden. Toch wordt het je bijna nooit aangerekend als je zinnen schrijft als: ‘Omdat het de laatste dagen hevig heeft geregend, is de rivier buiten haar oevers getreden.’ Hoe komt het dat de omdat/door-dat-regel zo genegeerd wordt? Ligt het aan de taalgebruikers, aan de regel of aan degene die de regel heeft opgesteld? En wie is dat eigenlijk geweest?

Knipperlichtrelatie

Er is natuurlijk maar één manier om erachter te komen wanneer en door wie de strenge omdat/door-dat-regel voor het eerst is geformuleerd, en dat is: geduldig alle grammaticaboeken van de afgelopen eeuwen doornemen. Een van de weinigen die deze taak op zich hebben genomen is dr. J. de Rooij. Hij bekeek bijna tachtig boeken en kwam in zijn artikel ‘Omdat en doordat in het Nederlands’ (De nieuwe taalgids, juli 1982) tot de volgende conclusie: ‘(...) ligt het voor de hand te veronderstellen dat de strakke regel dat omdat een redengevend en doordat een oorzaakaanduidend voegwoord is, voor het eerst geformuleerd is door H. Kern.’ De passage waarnaar De Rooij verwijst, staat in Kerns Handleiding bij het onderwijs der Nederlandsche taal (1859-'60).

Heel stellig zijn de woorden van Kern mijns inziens echter niet. Misschien moet de strenge regel toch bij iemand anders gezocht worden. Na 37 grammatica's uit de periode 1860-1924 te hebben doorzocht, vond ik in de Beknopte Nederlandsche spraakkunst van Pieter Jakob Cosijn uit 1873 het volgende:

Redengevende bijzinnen; zuiver redengevend is omdat, antwoordende op de vraag waarom? Waarom vertrouwt gij hem niet? Omdat ik hem voor een valschaard houd. Doordat geeft een oorzaak te kennen: De grond was nat, doordat het geregend had.

Cosijn lijkt hier heel zeker van zijn zaak, maar in werkelijkheid heeft hij een vreemd soort knipperlichtrelatie met deze regel gehad. In de derde druk van zijn grammatica (uit 1874) schrijft hij namelijk dat doordat gebruikt moet worden bij een oorzaak, maar dat omdat zowel een oorzaak als een reden kan inleiden: een erg soepele benadering van zijn strenge regel. Tegen 1900 blijkt zijn aanvankelijke strengheid echter zo veel invloed te hebben uitgeoefend dat de regel in bijna alle Nederlandse grammatica's is opgenomen. Cosijn keert dan op zijn schreden terug en bepleit opnieuw de strenge regel.

Eerst streng, vervolgens wat soepeler en ten slotte weer streng. Hoe is dat te verklaren?

Twee groepen

De taalkundigen aan het eind van de negentiende eeuw zijn in twee groepen te verdelen. De ene bestond uit de meer conservatieve taalkenners. Zij volgden de ideeën van de Verlichting, een sterk op het verstandelijke gerichte stroming uit de achttiende eeuw. Zij waren van mening dat je bij het opstellen van taalregels vooral rationeel te werk moet gaan.

De andere groep volgde de ideeën van een tamelijk nieuwe ontwikkeling in de taalkunde: die van de Junggrammatiker. Deze ‘neogrammatici’, zoals ze ook wel genoemd worden, huldigden het vernieuwende principe dat je de taal vooral moet observéren om er iets zinnigs over te kunnen zeggen, dat je de taal moet bestuderen om achter de regels te kunnen komen. Zij vergeleken de Nederlandse taal met andere talen, met oudere teksten in het Nederlands en met Nederlandse dialecten.

[p. 195]

De twee groepen hadden een verschillende mening over hoe de omdat/doordat-regel moest luiden. De meer conservatieve taalkenners vonden het logisch om een streng onderscheid te maken tussen omdat en doordat. Het waren immers twee verschillende woorden en de betekenissen waren niet precies gelijk. Eén betekenis moest ook één woordvorm hebben, en wie omdat voor zowel reden als oorzaak gebruikte, deed het gewoon verkeerd, zo was de redenering. De neogrammatici daarentegen bekéken de taal en zagen dat omdat niet alleen werd gebruikt voor een reden maar ook voor een oorzaak. Daar leidden ze uit af dat doordat alleen voor oorzaken kon worden gebruikt, en omdat voor beide functies. Zij kwamen dus tot een soepele regel.

Doordat/omdat in de schrijfwijzer

‘Wanneer gebruik je omdat, en wanneer doordat?

Zijn de volgende zinnen fout?

4	Hij ligt in het ziekenhuis omdat hij een ongeluk heeft gehad.
5	Dat komt omdat taalgebruikers het onderscheid kennelijk niet nodig vinden.

Strenge taalcritici keuren deze zinnen af. Een oude taalregel luidt: voor een reden gebruikt men omdat, en voor een oorzaak doordat. In voorbeeld 4 gaat het om een oorzaak, dus zou het doordat moeten zijn. Het taalgebruik heeft echter anders beslist. Het woord doordat blijft gereserveerd voor een oorzaak, maar het woord omdat kan zowel voor een reden als voor een oorzaak worden gebruikt. In voorbeeld 5 is het rode potlood dus niet meer nodig.’

Uit: Jan Renkema, Schrijfwijzer, 3de editie, 1995 (blz. 133)

Goed of fout

Uiteindelijk lijkt de eerste groep gewonnen te hebben. We lezen immers nog altijd, bijvoorbeeld in de Prisma-pocket Twijfelgevallen Nederlands, dat omdat bij een reden moet worden gebruikt, en doordat bij een oorzaak. Maar hoe kwam het dat deze groep gelijk heeft gekregen? Kwam dat doordat het Woordenboek der Nederlandsche Taal het verschil tussen omdat en doordat streng handhaafde? Of doordat de conservatieve taalkenners doorgaans de schoolmeesters waren die Nederland Nederlands moesten leren? Deze factoren zullen zeker invloed hebben gehad, maar uiteindelijk zal de strenge regel gewonnen hebben omdat wij, de taalgebruikers, graag uitsluitsel willen hebben over goed of fout.

Toch trekken niet veel mensen zich iets van de strenge regel aan. Nu niet, maar ook de afgelopen twee eeuwen niet, en al helemaal niet in de achttiende eeuw: toen moest de regel immers nog worden uitgevonden. Om te zien hoe omdat en doordat in de praktijk worden gebruikt, heb ik onderzoek gedaan in drie romans uit 1782, 1860 en 1938, respectievelijk de Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken, Max Havelaar van Multatuli en Karakter van F. Bordewijk. Het woord doordat kwam nauwelijks voor. Verder bleek dat omdat in 85% van de gevallen voor een reden gebruikt werd, wat dus 15% overlaat voor oorzaak en onduidelijke gevallen.

Ideale afbakening

In het taalgebruik is dan ook weinig tot geen noodzaak te vinden om met een strenge regel het gebruik van omdat en doordat te scheiden. In de achttiende, de negentiende en zelfs in de twintigste eeuw, met de regel dreigend in de boekenkast, bestaat dit strenge onderscheid in de praktijk niet. Voor het ontstaan van de strenge regel is dus geen oorzaak aan te wijzen: er bestond geen natuurwettelijke achtergrond waarmee de regel gerechtvaardigd kon worden. Wat voor reden had Cosijn dan om een verschil te maken tussen omdat en doordat? En waarom werd hij vervolgens soepeler?

Cosijn streefde naar een zo perfect mogelijke indeling van de taal, en naar een ideale afbakening van de voegwoorden. Door de structuur van de taal rationalistisch te benaderen kwam hij op de tegenstelling reden-oorzaak, en door vervolgens na te denken over de taalpraktijk ging hij over tot de soepele regel. Toen taalkundig Nederland zijn strenge onderscheid echter had overgenomen, keerde hij terug naar zijn oorspronkelijke denkbeeld.

De strenge regel in de zevende herziene druk van de grammatica van Cosijn (1900) is gedurende de twintigste eeuw voortdurend in grammatica's en leerboeken overgenomen, terwijl in de praktijk niemand zich eraan stoorde. De afgelopen jaren beginnen echter ook de eerder zo volgzame grammatica's en leerboeken zich ervan los te maken. Jan Renkema neemt in zijn gezaghebbende Schrijfwijzer al duidelijk afstand van de regel, en het is te verwachten dat ook andere werken deze ontwikkeling zullen volgen.