Onze Taal. Jaargang 69

[p. 117]

[Nummer 5]

[p. 120]

‘Studeer dit onderwÿs in handenarbeid’
Ter verdediging van de gebruiksaanwijzing

Piet Westendorp - TU Delft en TU Eindhoven

Computer installeren? Video aansluiten? Binnen een paar minuten begint steevast het gefoeter op de gebruiksaanwijzing. Het lijkt wel of die schrijvers het nooit leren! Maar hoe terecht zijn ze nu eigenlijk, die eeuwige klachten aan het adres van de gebruiksaanwijzingenschrijvers?

Leuk hoor, die parodieën op onze taal die we soms voorgeschoteld krijgen in ‘gebrüksanwÿzingen’ van goedkope tv's, radio-cd-cassette-installaties en digitale horloges. Voor de taalliefhebber die van puzzelen houdt, is het een waar genoegen op zoek te gaan naar de brontaal van dit prozafestijn. Het zijn duidelijk producten van een Angelsaks of wellicht zelfs een Japanner die te overmoedig werd na het verwerven van een woordenboek Engels-Nederlands. Zulk proza biedt ook een interessant inzicht in de ideeën die de opsteller van deze teksten heeft over taal in het algemeen en over onze taal in het bijzonder. Zo'n taal-alchemist die denkt dat een andere taal niet meer is dan een andere verzameling woorden. Ook is het interessant om de oorspronkelijke taal (meestal het Engels) eens door een vertaalprogramma over te laten zetten naar het Nederlands en dan te kijken wie er wint: de naïeve buitenlander of de vertaalautomaat.

Macht vereiste:

Uw TC-3160 bewerkt op 220V/50Hz Ac circulatie door de AC macht koord annsluiten. Verbinden de 2 - vork plug op de Koord eindje in een muur holte levering 220V/50Hz spanning. De macht naar de Zetten wordt door On/Off & Volume Control aan de front beherend. Omdraaiend dit besturing met de Wÿzers Tot een Zwakke klikken wordt gehoord drooit op de Zetten aan de knop. Omdraaiend linksom wÿzers het ivdrooit de Zetten met een klikken sonde.

DC Power Connecting Jack wordt aan de achterkant gezorgend.

DC Power Cord is een facultatieve ondergeschikt.

(N.B. Merk op dat wordt tot drie keer toe correct gespeld wordt. - PW)

1	Pull - Push On/Off & Vlume Control open draaien of indraaien de macht voor de zetten, bovendien de controle de sonde volume.
2	Earphone Jack Voor gehele koptelefoon livsteren.
3	Horizontale Hold Control Te verbeteren onvaste beeld voorbeeld horizontaal.

Gebrüksanwÿzing

De nieuwe, volledig I.C. draagbare Televisie Zetten, Model TC-3160 wordt plande specifiek als een ‘Seconde Zetten’ of ‘Persoonlijke Zetten’ voor de familie of individuele personen. Het heeft een hoge botsing, zware plicht kabinet, geeft een diamand - scherp 12 inches (dvimen) beeld op VHF prograams. Het bewerkt op normale huis houden 220 volts AC circulatie, nog zorgt voor de facultatieve gebruik wan auto batterÿ.

Een op de duizend

Zulke rammelende vertalingen verdienen een plaatsje op de achterpagina van Onze Taal. Waar ze zeker niet thuishoren, is in het zoveelste artikel van de journalist die weer eens gemakkelijk wil scoren met de pakkende kop ‘Gebruiksaanwijzingen deugen niet’ of in intreeredes van hoogleraren die zich met gebruiksaanwijzingen bezighouden en die hiermee de noodzaak van hun vakgebied proberen aan te tonen. Want geloof het of niet: u treft dit soort teksten maar zelden aan: hooguit een op de duizend gebruiksaanwijzingen bevat een dergelijke taalparel. Ik beheer een collectie van zo'n 30.000 gebruiksaanwijzingen (van de Faculteit Industrieel Ontwerpen van de TU Delft) en daarvan vallen er slechts zo'n dertig in de categorie ‘gebrüksanwÿzingen’. Bent u daar echt in geïnteresseerd, koop dan vooral producten bij de allergoedkoopste kraam op de zwarte markt. Complete stereo-radio-cassette-compactdisc-installatie met wekker en tientallen snufjes voor f 125,-. Horloge met twee tijdmetingen, wekker, rondetijdenmeter en verlichting voor f 19,95. Wat verwacht u daar voor gebruiksaanwijzing bij? Zo een die nog ingelijst op de schoorsteenmantel mag pronken lang nadat alle knopjes

[p. 121]

afgebroken zijn? U wilt een goedkoop product? Dan krijgt u een goedkoop product, inclusief bijpassende gebruiksaanwijzing. Als er een behoorlijke vertaler aan te pas moet komen, is de totale winstmarge van de importeur al vervlogen.

Illustratie: Frank Dam

Taal krijgt de schuld

Op de gebruiksaanwijzingen van veruit de meeste producten valt - in elk geval op het eerste gezicht - weinig kritiek te leveren. Terechte kritiek betreft dan

We kopen complexe producten, en dan moeten we niet zeuren dat de gebruiksaanwijzing moeilijk is.

bovendien meestal niet zozeer de taal of de illustraties, maar feitelijke fouten (‘Druk op toets A’ terwijl het had moeten zijn ‘Druk op toets B’) of het ontbreken of op het verkeerde moment noemen van een instructie. De deskundige kan dan soms nog eens wijzen op een gebruiksaanwijzing die ongelukkig van opzet is. Een bekend voorbeeld daarvan is de gebruiksaanwijzing met uitklapblad met daarop een overzichtstekening en verwijsnummers met lijntjes naar onderdelen, waarbij dan in de tekst naar die nummers verwezen wordt. Zo'n opzet dwingt je om steeds om te schakelen tussen bedieningspaneel, tekst en illustraties - met alle mogelijke vergissingen van dien. Voor de producent is dat goedkoop en makkelijk, vooral bij vertalingen, maar voor de gebruiker is het lastig. Kortom, de meeste problemen met gebruiksaanwijzingen worden veroorzaakt door feitelijke, informatie-ergonomische en psychologische fouten of doordat ze slecht zijn opgezet. Ongelukkige illustraties - waarbij de bril voortdurend even afgezet moet worden - vormen dan nog een lastpostje en ten slotte pas de taal. Toch krijgt het taalgebruik vaak de schuld. Er staat een d-t-fout in of een zin loopt eens wat ongelukkig. En die splinter zien we!

Eenvoudiger producten

Vanwaar de grote aandacht voor taalsplinters? Naar mijn mening komt die voort uit onmacht: ons universele onvermogen om die mooie nieuwe digitale wat-dan-ook aan de praat te krijgen. De oorzaak ligt in eerste instantie echter niet bij de gebruiksaanwijzing, maar in de veelzijdigheid van het product. De computer die nu op ons bureau staat, heeft een rekenkracht die te vergelijken is met een grote bedrijfscomputer van twintig jaar geleden - en die werd beheerd door tientallen informatici. Nu moeten we het helemaal zelf doen. We hebben een audio- en video-installatie die niet onderdoet voor die in een studio en menigeen heeft een compleet filmproductiebedrijf in huis. We hebben een magnetron waarvoor je eigenlijk gepromoveerd moet zijn in de kokswetenschappen én in de informatica, en zelfs het hogere meubelmakerswerk moeten we zelf doen met al die doe-het-zelfmeubelen. Lukt het even niet, dan krijgt de gebruiksaanwijzing de schuld. De boodschapper, zoals altijd.

De oplossing lijkt simpel: eenvoudiger producten - dus zonder al die extra mogelijkheden. Maar die kopen we dan weer niet. Af en toe lijkt een producent inderdaad onder de indruk te raken van het gekerm over al die moderne apparaten die toch zo moeilijk zijn, en verschijnt er een uitgeklede versie van een bestaand product op de markt. LetterPerfect bijvoorbeeld, de kale variant van WordPerfect 5.1, of de Philips EasyLine, met videorecorders, tv's, wekkerradio's en stereosets die nou eens wat minder functies hadden en dus eenvoudiger zouden zijn. Maar mooi dat we die massaal niet kochten, want sommige functies leken toch wel handig, daar in de winkel, en je weet toch maar nooit. Dus kopen we complexe varianten, en dan moeten we niet zeuren dat de gebruiksaanwijzing moeilijk is. Dat is die alleen maar omdat het product zo moeilijk is.

Instructies op internet

Slecht industrieel ontwerp:

http://www.baddesigns.com/

http://www.iarchitect.com/mshame.htm

Bewegende instructies:

http://www.livemanuals.com

http://207.97.150.242/instructions/animations.html

http://www.howstuffworks.com/

Barre omstandigheden

Natuurlijk, het is communicatie en het kan dus altijd beter. Inderdaad zitten er soms zeer hinderlijke fouten in de gebruiksinstructies. Ik zit ook weleens met het schuim op de mond achter mijn computer. Maar ik zal

[p. 122]

de schrijvers van de gebruiksaanwijzing niet zo snel de schuld in de schoenen schuiven, omdat ik weet onder welke omstandigheden een gebruiksaanwijzing meestal gemaakt moet worden. Er wordt gewerkt aan een nieuw product en de schrijver krijgt slechts technische specificaties en technische tekeningen. Het prototype staat bij de productmanager op het bureau of bij de fotograaf, en een foto is niet beschikbaar. De gebruiksaanwijzing moet gisteren klaar, inclusief alle illustraties, opmaak en druk, plus een vertaling in dertien talen. Probeer dat maar eens dag in dag uit voor elkaar te krijgen - foutloos.

Bovendien wordt de gebruiksaanwijzingenmaker zelden betrokken bij het ontwerp van producten en dat leidt soms tot fraaie, maar onbegrijpelijke ‘user-interfaces’. Problemen die daaruit voortvloeien, moeten dan maar weer rechtgepraat worden in de gebruiksaanwijzing. De schrijver ziet het al aankomen, maar hij kan er niets aan doen. Want hij heeft geen invloed, geen status en geen geld. Hij werkt namelijk aan een ‘after sales product’. Voor reclame is er geld in overvloed, er mogen lunches gedeclareerd worden waar een burgemeester jaloers op zou zijn. Maar bij de afdeling Gebruiksaanwijzingen gaat de discussie over de vraag of steunkleur nou echt wel nodig is, of het niet met een nietje minder kan en of een zevenpuntsletter ook nog wel leesbaar is. Ik verzin dit helaas niet, ik heb het meegemaakt, zowel in de reclame als bij afdelingen waar gebruiksaanwijzingen worden gemaakt.

Menselijke versus automatische grappenmakers

Vertalers die de taal niet kennen, bakken taalgrappen, maar automatische vertaalprogramma's zijn ook heel creatief. Helaas zijn er op internet maar weinig vertaalprogramma's te vinden die ook naar het Nederlands vertalen; ik vond alleen InterTran. Babelfish van AltaVista en het programma van Lennart & Hauspie heb ik daarom een vertaling van onderstaande Engelse tekst naar het Duits laten maken; dat geeft toch een indruk. Als er in deze programma's een versie voor het Nederlands bij komt, hebben we de leukste gebruiksaanwijzingen wel gehad.

English original

Insert a cassette with the face to your right and push it as far as it can go. The cassette is now set in position and starts playing automatically. When tape has been completed playing will automatically stop.

Mens

Inzet een cassette met de gezicht tot Uw recht en duw in zover het kan gaan. Het cassette woordt nu in stelling gezet en staat werking automatisch. Als tape afgemaakt woordt, stopt werking automatisch.

InterTran http://www.tranexp.com:2000/InterTran?

Bijsluiter te cassette van naar de wijzerplaat voor uw vlak en zetje voorzover op annuleerteken gaat. Naar de cassette zit wel troep ter toestand en voorsprong toneelstuk zonder meer. Wanneer veterband heeft geweest volbracht toneelstuk zal zonder meer zwijgen.

AltaVista http://world.altavista.com/

Setzen Sie eine Kassette mit dem Gesicht rechts Ihr ein und drücken Sie sie, insoweit sie gehen kann. Die Kassette wird jetzt in Position eingestellt und anfängt, automatisch zu spielen. Wenn Band abgeschlossenes Spielen gewesen ist, stoppt automatisch.

Lennart & Hauspie http://officeupdate.lhsl.com/

Legen Sie eine Kassette mit dem Gesicht zu Ihrem Recht ein und schieben Sie es bis zu ihm kann gehen. Die Kassette wird jetzt in Position gesetzt und fängt an, automatisch zu spielen. Wenn Tonband, das gespielt hat, vervollständigt worden ist, wird automatisch halten.

Maginotlinie

Als u al iemand wilt beschuldigen, kijk dan eerst naar uzelf - omdat u toch weer de nieuwste versie met al die toeters en bellen wilde - en vervolgens naar de commerciële afdeling van het bedrijf: de productmanagers met hun ‘kortetermijntargets’, de marketingmanager die denkt toch nog even een wervend tekstje op te moeten nemen in de gebruiksaanwijzing. ‘Gefeliciteerd met uw nieuwe geluidservaring’, lees je dan, terwijl het je maar niet lukt om Radio 1 onder toetsje 1 op te slaan. En dan hebben we de juristen nog. Die eisen steeds meer waarschuwingen. Daarom staan er nu niet drie zinnige waarschuwingen aan het begin van uw gebruiksaanwijzing voor uw nieuwe haakse slijper, maar drie pagina's met waarschuwingen, die vooral bedoeld lijken om de fabrikant te behoeden voor gevaarlijk hoge claims. Dat zal ze niet helpen, maar leg dat de jurist van het bedrijf maar eens uit. Dus staat er in uw gebruiksaanwijzing eerst dat je die toch vooral grondig moet bestuderen en meer van dat soort totaal irrelevante informatie, en pas bij nummer 13 dat u dat ene knopje onder die bepaalde omstandigheid vooral niet aan moet raken, omdat anders uw vingers eraf vliegen - of op zijn minst het knopje. Maar wie leest er nou nog verder na die vergeefse juridische Maginotlinie?

Te vriend houden

Nog een laatste argument à decharge. Journalisten hebben over het algemeen een zeer duidelijke en vrij homogene doelgroep, en reclametekstschrijvers krijgen van de marketingafdeling te horen voor wie ze precies schrijven. Literatoren en wetenschappers? Allemaal hebben ze een duidelijke doelgroep. Vaak beperkt in omvang, meestal vrij homogeen en altijd bekend. De schrijver van de gebruiksinstructies heeft de grootste en meest diverse doelgroep van alle schrijvers. Microsoft Office wordt door zo'n honderd miljoen mensen gebruikt; de instructies worden dus voor honderd miljoen gebruikers gemaakt. Mensen met een opleiding van bijna-analfabeet tot cum laude gepromoveerd historicus, van angstleek tot knoppenhobbyist, van technofoob tot technofiel. Voor jong en oud, man en vrouw, uit alle landen van de wereld. Probeer die maar eens allemaal te vriend te houden - als ze met hun ‘ongewenste’ snufjes zitten te prutsen.

Illustraties blz. 120 en 122 uit: Paul Mijksenaar & Piet Westendorp, Open here: the art of instructional design. London, Thames & Hudson, 1999. In augustus verschijnt daarvan een Nederlandse vertaling.