Onze Taal. Jaargang 69

[p. 110]

Woordenboek van de poëzie
Cimbel

Guus Middag

Dit is het begin van een kerstliedje:

't Is geboren het godlijk kind!
Komt, herders, speelt op uw
feestschalmeien!

Ik hoor het altijd graag. Of de tekst precies klopt, weet ik niet, en ook niet hoe het verder gaat, maar dat doet er ook niet zoveel toe. Ik hum links en rechts wat mee, in afwachting van wat voor mij het terugkerend hoogtepunt van het lied is: deze twee refrein-regels, bekroond met het woord feestschalmeien. Mooi woord, en het bevindt zich op een mooi punt in de melodie. Maar wat is een schalmei? Een muziekinstrument zou ik denken. Laatmiddeleeuws, voor mijn gevoel. Er zit iets van schallen en galmen in, en vanwege de uitgang op -ei lijkt het al bij voorbaat vrolijke en onbekommerde muziek te kunnen voortbrengen; maar wat is het: een snaarinstrument, een toeter, een trommel of iets om op te tokkelen?

Kakkebus en snorrebot

Ik moet het meer dan eens hebben opgezocht, maar de betekenis ontschiet mij elk jaar weer, en dat geldt eerlijk gezegd voor wel meer namen van muziekinstrumenten. Gamba en piston, klaret en kornet, hakkebord en hommel, bombardon en tamtam, kakkebus en snorrebot: de namen alleen al klinken als muziek, maar ik zou niet weten met welk lichaamsdeel en/of hulpstuk ze bespeeld moeten worden. En wat was ook alweer een cimbel? Ik kwam hem tegen in een bijbelcitaat, uit een van de psalmen, in de vertaling van Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde, te midden van allerlei andere instrumenten:

Het cimbaal dat in Hongaarse en Roemeense zigeunerorkesten wordt gebruikt.
Foto: Tom Haartsen. Uit: R.J.M. van Acht, Volksmuziek en volksinstrumenten in Europa. Den Haag, Gemeentemuseum 1982.

Looft hem met de stoot op de ramshoorn,
looft hem met harp en met cither,
looft hem met handtrom en reidans,
looft hem met snaren en fluit.
Looft hem met slaande cymbalen,
looft hem met klinkende cimbels.

En wat was ook alweer, zie de laatste twee regels, het verschil tussen een cimbel en een cymbaal? Hadden we hier met slagwerk van doen (‘slaande cymbalen’), met blaasinstrumenten misschien (‘klinkende cimbels’) of kon er eventueel ook wel op gestreken of getokkeld worden? En in hoeverre waren cimbel en cymbaal nog familie van klavecimbel en klavecimbaal?

De zaak bleek ingewikkelder dan aanvankelijk gedacht. Volgens de Winkler Prins is een cimbaal of cimbalom (ook cymbalom of cymbalum) een vooral in zigeunerorkesten gebruikt Hongaars snaarinstrument, waarvan de snaren door middel van twee, aan één uiteinde omwoelde, klepelvormige stokken worden aangeslagen. Ik zag het nog niet meteen voor me. In de tweede helft van de negentiende eeuw schijnt het apparaat in Boedapest een modernisering te hebben ondergaan: sindsdien is het een trapeziumvormig instrument, staande op vier poten, en voorzien van een of meer pedalen ter bediening van het dempingsmechanisme - een kruising tussen een breimachine en een barbecue-grill dus. Daarbij is de cimbaal ook nog eens de opvolger van het achttiende-eeuwse hakkebord. Verwarrend genoeg is cimbaal volgens de Winkler Prins intussen ook weleens de benaming voor de cymbala, en ook weleens voor de cymbale antique. Bij de cymbala, ook wel ‘tintinnabula’ of ‘nolae’ geheten, moeten we denken aan middeleeuwse muziek, meer in het bijzonder aan zes tot acht kleine klokjes, aan een staaf opgehangen en gebruikt bij elementair muziekonderricht en als begeleiding bij zang, soms samen met orgel. De cymbale antique is een klein bekken dat gestemd kan worden, in tegenstelling tot het gebruikelijke bekken. Helaas stonden er geen plaatjes bij. Wat is het nu waarmee in de psalmen muziek gemaakt wordt: een of ander vioolachtig geval met klepelstokken, een trapeziumvormig hakkebord op vier poten, een rinkelstaf of een gestemd minibekken?

Pannendeksels

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) meent dat cimbaal (ontleend aan het Franse cymbale) en cimbel (aansluitend bij een Grieks-Latijns cymbalum) twee woorden voor hetzelfde zijn. Dat is mooi, maar wat is het nu? Is het een ‘zeker thans onbekend snaarinstrument’, te weten ‘een driehoekig snaar-speeltuig met vyf ringen die men met een yzer roedje slaat’? Veiligheidshalve voegt het WNT eraan toe dat er bij dat woord ‘wellicht door dichters ook nog aan een ander (...) instrument gedacht kan zijn’. Zijn het de al eerder genoemde klokjes, al dan niet in de vorm van een halve bol, of gaat het om een ‘zeker koperen of bronzen muziekinstrument, bestaande oorspronkelijk uit twee halve bollen, later uit twee in het midden gewelfde schijven, die tegen elkaar worden geslagen’, bij leken als ik ook wel bekend als

[p. 111]

‘pannendeksels’? Bij deze betekenis geeft het WNT de regels uit de Psalmen die eerder al mijn aandacht trokken, maar dan in een andere vertaling. Statenbijbel, psalm 150, vers 5. Geen onderscheid tussen cimbel en cymbaal:

Looft hem met hel-klinckende cymbalen:
Looft hem met cymbalen van vreughden-geluyt.

Van Dale sluit zich bij het WNT aan en maakt zelfs helemaal geen verschil meer tussen cimbel (‘verouderd, literaire taal’) en cimbaal, en laat ze ook op hetzelfde woord teruggaan (Frans cymbale, Latijn cymbalum, Grieks kumbalon).

Maar waarom gebruikten Gerhardt en Van der Zeyde dan twee verschillende woorden? In het boek met hun psalmvertalingen blijkt hun keuze verantwoord te worden, met deze curieuze voetnoot: ‘“cymbalen” of “cimbels” - waarvan er kennelijk twee soorten zijn: een met een zwaar en donker, een met een lichter en helder geluid. De vertaling tracht dit klankverschil te behouden.’ Het is een vreemde formulering, die lijkt te suggereren dat er toch twee verschillende muziekinstrumenten, cymbaal en cimbel, bestaan. Of moeten we hieruit afleiden, in weerwil van wat bijvoorbeeld de Statenvertaling suggereert, dat de oorspronkelijke bijbeltekst hier toch twee verschillende woorden gebruikt? Desondanks verzekerden de deskundigen mij dat daar twee keer achter elkaar hetzelfde woord staat: het Hebreeuwse woord voor een muziekinstrument dat wij nu cimbaal noemen, of cimbel.

Noteren wij in het woordenboek van de poëzie: ‘cimbel, muziekinstrument, in het algemeen hetz. als cimbaal, zie aldaar, maar voor de aandachtige luisteraar toch licht verschillend in klank; wie goed luistert, hoort de cimbaal een zwaarder en donkerder geluid voortbrengen dan de lichte en heldere cimbel: waar de cimbaal “slaat”, daar zou men bij de cimbel eerder van “klinken” moeten spreken. Zie ook (kleine) bekkens, klankbekkens en pannendeksels.’