Onze Taal. Jaargang 69

Verse woorden
Vreemde woorden

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie van Van Dale zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Een woord dat nieuw is in het Nederlands, bestaat soms al jarenlang in een andere taal. Zo'n leenwoord duikt soms opeens een aantal malen in de Nederlandse media op. Wanneer het de benaming van een relatief nieuw verschijnsel is, dat bovendien uit het buitenland is geïmporteerd, ligt het voor de hand om in eerste instantie een ‘vreemd woord’ te gebruiken: er is simpelweg nog geen goed Nederlands woord voor. Neem het woord e-tailer. Deze Engelse benaming voor de uitbater van een webwinkel was in het laatste kwartaal van 1999 een aantal malen in Nederlandse kranten te vinden. Weliswaar hebben we sinds midden 1999 ook het Nederlandse alternatief webwinkelier, maar dat is blijkbaar nog niet zo algemeen dat het als equivalent voor het Engelse woord geaccepteerd wordt. Toch kan het alle kanten uit met zo'n leenwoord: het raakt na verloop van tijd ingeburgerd, of het verdwijnt weer - vaak zelfs samen met de zaak waarnaar het verwijst - of het wordt allengs vervangen door een Nederlandse tegenhanger. Voor woordenboekmakers blijft het een lastige vraag: op welk moment raakt een vreemd woord zo ingeburgerd dat het als leenwoord in een Nederlands woordenboek moet worden opgenomen?

Set-top-box

In 1994 verschenen in de krant berichten over digitale, interactieve televisie oftewel webtelevisie. Daarin figureerde een aantal malen het woord set-top-box (in allerlei spellingen), een soort decoder. Het ding en de mogelijkheden ervan leken destijds nog toekomstmuziek: ‘Wie over een speciale Set Top Box beschikt, kan in de verdere toekomst de via de Ster aangeboden produkten bestellen’, schreef Het Parool op 30 juni 1994. Maar was dit leenwoord daarmee nu ook meteen rijp voor het woordenboek?

Technische ontwikkelingen worden vaak geïntroduceerd met een naam die soms al snel weer wordt vervangen. Set-top-box werd in de krant aanvankelijk bestempeld als ‘jargon’ - het is dan ook een complex en niet erg tot de verbeelding sprekend woord - en dat pleit doorgaans niet voor de levensvatbaarheid ervan in de algemene taal. Verder was het de vraag of de set-top-boxen alleen in een ver buitenland in gebruik zijn of ook hier, in het eigen taalgebied. Als dat laatste het geval is, wordt een vreemd woord waarschijnlijk veel eerder gewoon Nederlands, vooral als het apparaat ook nog eens met dezelfde naam op de markt is.

Hoewel set-top-box ook aan het einde van de jaren negentig nog weleens wordt gepresenteerd als vreemd woord - het staat cursief of met zogeheten ervoor in de krant, terwijl het vaak ook nog direct wordt verklaard - raakt het woord samen met het verschijnsel meer en meer ingeburgerd. Dat blijkt onder meer uit een toename van het aantal keren dat het in de krant voorkomt. Dit betekent dat dit vreemde woord pas een jaar of drie, vier nadat het voor het eerst in een Nederlandse krant had gestaan, aan een aantal randvoorwaarden voldeed om een serieuze kanshebber voor een Nederlands woordenboek te zijn.

Functional food(s)

Maar het kan ook anders. In het midden van de jaren negentig verscheen de vaste verbinding functional food(s) in de media, de benaming voor voedingsmiddelen waaraan vitamines, mineralen en andere supplementen zijn toegevoegd. Deze producten wonnen in de jaren

[p. 109]

negentig aan populariteit en werden zelfs een trend. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er al snel Nederlandse alternatieven kwamen, namelijk functionele voeding(smiddelen) en functioneel voedsel. Eind jaren negentig kwamen de Engelse en de Nederlandse woorden gebroederlijk naast elkaar voor in Nederlandse teksten, en dat betekent dat de Engelse benaming waarschijnlijk niet als trefwoord in een Nederlandstalig woordenboek wordt opgenomen. De Nederlandse variant wordt bovendien steeds interessanter voor een woordenboek, want de verbinding spreekt niet voor zichzelf, ze behoeft een verklaring. Daarom is functionele voeding - in tegenstelling tot functional food(s) - inmiddels genoteerd als mogelijke aanvulling in het woordenboek.

Challenge of uitdaging?

En dan zijn er natuurlijk ook nog Engelse taalvormen die opeens in het Nederlands worden gebruikt terwijl er allang een goed Nederlands woord was. Zoals challenge, dat in de jaren negentig behoorlijk populair werd: een nieuwe baan, een tweede huwelijk, een derde kind - het was geen uitdaging meer, welnee, het was voortaan allemaal een ‘challenge’. En niet alleen in spreektaal, want ook in de krant bleek uitdaging geduchte concurrentie van zijn Angelsaksische pendant te ontmoeten: zo werd in Vrij Nederland van 17 mei 1997 een Nederlandse arts geciteerd over zwakbegaafde kinderen: ‘Ik zag het als een challenge om ze uit hun isolement te halen.’ Is het vreemde woord daarmee ook Nederlands geworden? Nee - en misschien gaat hiervoor de volgende redenering op: als het woord niet langer ‘vreemd’, niet exotisch meer is maar ‘gewoon’ Nederlands, dan is het waarschijnlijk niet meer aantrekkelijk voor wie graag vreemde woorden gebruikt. Daarom zijn modewoorden zoals challenge doorgaans geen serieuze kanshebbers voor een Nederlands woordenboek. Ze spelen een rol in het Nederlands bij de gratie van hun vreemde karakter - en dat moet misschien ook maar zo blijven.

Onlangs genoteerd

epazote	benaming voor de welriekende ganzenvoet (Chenopodium ambrosioides), onder meer gebruikt als keukenkruid in de Mexicaanse keuken
hoax	via het internet verspreide nepwaarschuwing, met name voor een computervirus
internettijd	op internettoepassingen gehanteerde tijdsindeling waarbij een etmaal wordt onderverdeeld in 1000 eenheden van 86,4 seconden
lawinepieper	zendertje waarmee onder de sneeuw bedolven slachtoffers van een lawine kunnen worden gelokaliseerd
m-commerce	benaming voor internethandel met behulp van mobiele telecommunicatieapparatuur
mediation	systeem van conflictbemiddeling waarbij de strijdende partijen onder leiding van een bemiddelaar over een oplossing van het conflict onderhandelen
nieuwetijdskinderen	benaming voor hyperactieve, vaak overgevoelige kinderen met een sterke intuïtie of een paranormale begaafdheid
russisme	de kenmerkende Russische levensstijl en -houding
tae-bo	vorm van fitness waarbij op muziek stoot- en trapbewegingen worden gemaakt in de richting van een denkbeeldige tegenstander
vlinderbom	zeker zwaar knalvuurwerk dat met een lont tot ontploffing wordt gebracht
wappen	(van wireless application protocol) informatiediensten raadplegen via mobiele telecommunicatiemiddelen