Onze Taal. Jaargang 69

[p. 107]

Talen met pech
Streektalen op zoek naar een standaard

Marc van Oostendorp

Steeds meer Nederlandse streektalen krijgen officiële erkenning. Volgens sommigen betekent de stap van dialect naar taal ook een verplichting om tot een interne standaardisering te komen. Het eerste obstakel is dan vaak de Nederlandse drang om eindeloos te discussiëren over de spelling.

Wat is het verschil tussen een taal en een dialect? Een van de kortste definities komt van de Groningse taalkundige Siemon Reker. Volgens hem is een dialect een ‘taal met pech’. Sommige taalvarianten krijgen op een bepaald moment voldoende macht en prestige om standaardtaal te worden - bijvoorbeeld doordat vermogende en invloedrijke mensen ze spreken. Andere varianten, die niet minderwaardig zijn maar die minder geluk hebben, worden ‘dialecten’ en raken veroordeeld tot een marginaal bestaan.

Twee groepen dialecten, het Limburgs en het Nedersaksisch, hebben dit marginale karakter inmiddels achter zich gelaten. Dat heeft alles te maken met de Europese Unie en haar inzet voor het behoud van het Europese culturele erfgoed. Daar vallen ook streektalen onder. Het Europees Handvest voor Regionale of Minderheidstalen biedt streektalen de mogelijkheid tot erkenning, wat dan kan leiden tot extra steun. Zo werd in 1995 het Nedersaksisch als streektaal erkend, en een jaar later het Limburgs. Een en ander werd begin dit jaar weer actueel, toen bleek dat de Nederlandse Taalunie niet zo gelukkig was met de erkenning van deze twee streektalen (zie de rubriek ‘Tamtam’ in dit nummer) en het Limburgs als niets meer dan een dialect van het Nederlands bestempelde.

Wie een Friese gemeente binnenrijdt, ziet de plaatsnaam daar ook in het Fries.
Foto: Binne Kramer

Ook in Zeeland werd de vraag wat het verschil is tussen een taal en een dialect begin dit jaar actueel. Enkele mensen in en rond het Zeeuwse provinciale bestuur proberen voor het Zeeuws dezelfde officiële status te verkrijgen die de Taalunie achteraf liever aan het Limburgs en het Nedersaksisch onthouden had. Voor zo'n erkenning is het echter nodig te bewijzen dat het Zeeuws een zelfstandige taal is en geen dialect van het Standaardnederlands: dat is een van de eisen die worden opgelegd door het Handvest. De streektaal moet zich los van de standaardtaal hebben ontwikkeld, zij moet een eigen structuur hebben en ten slotte moet er ook een demografisch en cultureel draagvlak voor bestaan.

Plaatsnaambordjes

Maar hoe maak je nu een streektaal van je dialect? In Nederland is het antwoord meestal: volg het voorbeeld van het Fries. Die taal heeft al sinds langere tijd veel meer rechten dan alle andere streektalen, en in de ogen van veel streektaalijveraars komt dit doordat het Fries een betere infrastructuur heeft. Voor het Fries bestaat een officiële spelling, en daarover woedt bij tijden een heftig spellingdebat; de taal mag gebruikt worden in contacten met de overheid en justitie; wie een Friese gemeente binnen komt rijden, ziet de plaatsnaam daar (ook) in het Fries. Nu is de strijd voor het Fries al veel langer aan de gang. De andere streektalen hebben dus nog het een en ander in te halen.

Waar te beginnen? In Limburg heeft men onder andere gekozen voor een Lies van Limburgse plaats- en gemeintenamen. De lijst is in opdracht van de Provincie Limburg samengesteld door Veldeke Limburg - ongeveer de tegenhanger van het Genootschap Onze Taal voor het Limburgs. De lijst bevat voor alle gemeenten en alle dorpen in Nederlands Limburg een voorstel voor een officiële naam: Roermond heet ‘Remuunj’, Maastricht ‘Mestreech’ en het dorpje Sint Geertruid ‘Se-Gietere’.

[p. 108]

Wat is de bedoeling van zo'n lijst met plaatsnamen? De voorzitter van Veldeke schrijft in zijn (in twee talen afgedrukte) voorwoord bij de lijst: ‘Het is niet aan ons, Veldeke Limburg, te bepalen wat een gemeente op haar naambordje zet. Maar mogen wij een wens koesteren? Als u uw plaatsnaam in het Limburgs wilt gaan schrijven, dan vragen we u om eerst een blik in deze lijst te werpen.’ Het streven lijkt dus dat alle plaatsnaambordjes in Limburg - net als in Friesland - tweetalig worden.

De lijst, die werd samengesteld door de dialectoloog Frens Bakker, is gebaseerd op de manier waarop de bewoners de naam van hun dorp of stad zélf uitspreken, en is gesteld in de zogenoemde Veldeke-spelling, een gemeenschappelijk spellingsysteem voor alle Limburgse dialecten. Veldeke is overigens zeer voorzichtig met de eigen spelling: men noemt het geen ‘standaardspelling’, maar ‘voorkeurspelling’. Waarschijnlijk is dat een wijze beslissing, omdat er in ons deel van de wereld vrijwel onmiddellijk een enorm gekrakeel opstijgt zodra het over spelling gaat. De streektalen vormen hierop geen uitzondering. De pogingen om tot een vorm van ‘gemeenschappelijk Nedersaksisch’ te komen werden onlangs ook al een tijdlang vertraagd doordat men het niet eens kon worden over de vraag of het woordje na nu als ‘nao’ of ‘noa’ moet worden gespeld.

Tot mislukken gedoemd

Ook in Brabant pakt men de spellingkwestie uiterst omzichtig aan. In het onlangs verschenen boekje Hoe schrijf ik mijn dialect? (zie de rubriek InZicht in het februari/maartnummer van Onze Taal) wordt niet gesproken van een ‘voorkeurspelling’, en al helemaal niet van een ‘standaardspelling’, maar alleen van een ‘referentiespelling’. ‘Iedere poging om tot spellingeenheid te komen door lokale dialectschrijvers te doen afzien van bepaalde ingesleten aspecten van hun eigen spellingsysteem, is immers bij voorbaat tot mislukken gedoemd’, schrijven Mira Ficq-Weijnen en Jef De Keyser namens de betrokken organisaties in het voorwoord.

Het is ook maar de vraag of er wel behoefte is aan een strenge, van bovenaf opgelegde standaard voor de Nederlandse streektalen. Dialectschrijvers zullen hun dialect over het algemeen waarschijnlijk vooral willen gebruiken om iets eigens uit te drukken en zullen daarom niet gemakkelijk geneigd zijn zich van de ene (Nederlandse) standaardnorm aan de andere (streektaalnorm) over te geven. Want voor een taal met pech zou een eindeloos spellingdebat weleens de doodsteek kunnen zijn.