Onze Taal. Jaargang 68

[p. 350]

Van woord tot woord
Huiselijke gemakken
Marlies Philippa

Tot de huiselijke gemakken behoren de ‘opbergmeubels’. Zo is er het wandmeubel, dat sinds de jaren zestig opgang heeft gemaakt. Daarnaast heb je de buffetkast en tevoren was er het dressoir. Uiteraard kan er ook in de aanrechtkastjes heel wat opgeborgen worden.

Het woord aanrecht is verkort uit aanrechtbank. Daarmee bedoelde men vroeger een lange, smalle tafel met kastjes die in de keuken stond en waarop de gerechten werden klaargemaakt om ze op te dienen. Het werkwoord aanrechten betekende ‘klaarmaken’ of ‘opdienen’. Er bestond ook nog een aanrechttafel. Die was wat breder dan de aanrechtbank en had geen kastjes. In de negentiende eeuw verkortte men aanrechtbank meestal tot rechtbank en aanrechttafel tot rechttafel.

Uitstaltafel

Een hedendaagse commode
Uit: Baby en peuter magazine 1999/2000

Een buffet is een soort vitrinekast in de keuken, maar het kan ook een tafel zijn met etenswaren, waar je naartoe moet lopen om je eten op te scheppen. Het woord komt al voor in het Oudfrans als buffet ‘kast, graankist, kantoor, bureau’. In 1260 kon het een uitstaltafel van brood zijn. Mogelijk was er een volksetymologische associatie met een ander Frans woord: buvette ‘bar, tapkast, toog’, dat bij dezelfde woordstam hoort als bijvoorbeeld nous buvons ‘wij drinken’. Uiteindelijk heeft zich de betekenis ‘op tafels uitgestalde levensmiddelen ter zelfbediening’ ontwikkeld. Deze betekenis is inmiddels zo ingeburgerd dat de toevoeging lopend nauwelijks meer nodig is. Weleens van een ‘lopend ontbijtbuffet’ gehoord?

In de laden en kastjes van een dressoir bergt men serviesgoed en bestek op. Voorheen kon dressoir een synoniem zijn van buffet en aanrecht. Het was aanvankelijk (in de dertiende en veertiende eeuw) een verplaatsbaar meubel waarmee men dranken of gerechten kon opdienen. Het stond overal waar er gegeten werd. Later (in de vijftiende eeuw) werd het meer een luxe pronkstuk in de kamer. Het woord is afgeleid van het werkwoord dresser, dat behalve ‘africhten’ - waar het Nederlandse dresseren vandaan komt - ook ‘rechtop zetten’ en ‘opdienen’ kan betekenen. Via het Engels hebben wij dressing eraan te danken.

Er bestaan voor dressoir twee etymologieën. De ene, die meestal wordt gegeven, gaat uit van de betekenis ‘rechtop zetten, oprichten’: op het pronkmeubel werden de borden rechtop tegen de achterwand geplaatst. De andere etymologie leidt dressoir af van dresser ‘opdienen’. Deze laatste past bij de oudste vindplaatsen en is dus waarschijnlijker. In de betekenisontwikkeling vinden we een directe parallel met aanrecht en gerecht.

Aankleedmeubel

Maar er is nóg een opbergmeubel: de commode (letterlijk: ‘het gemak’), en die intrigeert mij het meest. Dat komt doordat zich in het Nederlands een duidelijke betekenisverandering heeft voorgedaan bij dit Franse leenwoord uit de achttiende eeuw. De hoofdbetekenis van commode is nu ‘aankleedmeubel voor baby's’; daarnaast kent de meubelbranche nog de verouderde betekenis ‘latafel, ladekast’. Die laatste is de enige die in het Woordenboek der Nederlandsche Taal voorkomt. Er worden citaten tot 1934 gegeven ten bewijze van deze betekenis. Uit deze citaten heb ik geprobeerd te reconstrueren hoe zo'n commode er vroeger moet hebben uitgezien. Het was een meubel dat in de woonkamer stond, een lage kast ter hoogte van een tafel met boven elkaar geplaatste laden om linnengoed, toiletgarnituur, kleren, papieren, enzovoort in op te bergen. Maar ook kon er tafelservies in en bestond de mogelijkheid het als synoniem te gebruiken van rechtbank ‘aanrecht’. Vaak was het voorzien van een marmeren plaat. Soms stond er een tabakskist op en een ‘tabakskomfoor’, of bijvoorbeeld een glazen stolp met vliegenlijken.

In het Frans bestaat de ‘babybetekenis’ van commode niet. Tot mijn verbijstering moest ik vaststellen dat er in de Nederlandse woordenboeken evenmin van gerept wordt.

De eerste keer dat ik zelf commode in een andere zin dan ‘babymeubel’ aantrof, was toen ik vele jaren geleden het verhaal van Roald Dahl las over een antieke chippendale-commode die in stukjes was gehakt. Ik begreep toen dat commode in het Engels iets anders betekent dan bij ons. Het woord kan er trouwens ook ‘wc’ aanduiden, wat overeenkomt met het Franse commodités en qua gedachtegang met het Nederlandse gemak.

[p. 351]

Oproep

Voor een nieuw etymologisch woordenboek, waarin onder andere veel aandacht wordt geschonken aan betekenisontwikkeling, willen mijn medewerkers en ik graag weten wanneer de ‘babybetekenis’ van commode is ontstaan. De woordenboeken helpen ons niet. U, lezers van Onze Taal, kunt ons hopelijk wel van dienst zijn, door in uw familie na te gaan wanneer er voor het eerst baby's op de commode werden gelegd. Nog liever hebben wij een schriftelijke bewijsplaats uit bijvoorbeeld een oude krant of een oud tijdschrift of kinderboek van voor 1956. Wij wachten uw reactie met spanning af.

Maar ook in het Frans bestaat de ‘babybetekenis’ niet. Tot mijn verbijstering moest ik vaststellen dat er in de Nederlandse woordenboeken evenmin van gerept wordt. De enige uitzondering vormt Kolsterens Prisma-vreemde-woordenboek, dat er al in de eerste druk van 1956 melding van maakt. In alle andere woordenboeken die ik heb geraadpleegd, van Kramers en Koenen tot de nieuwste Verschueren en Van Dale toe, staat uitsluitend de betekenis ‘latafel, lade(n)kast’. Wel heeft de jongste Van Dale een voorbeeldzin opgenomen waaruit de huidige betekenis blijkt. Er ontbreekt een woord in, maar dat valt wel aan te vullen: ‘Leg de baby op de commode om hem [te] verschonen’.

Doe-het-zelfwinkel

Toen ik zelf een kind kreeg en een commode nodig had, ging ik met een duimstok naar zo'n dure babywinkel om er de maten op te nemen. Essentieel voor een (baby) commode is namelijk de juiste hoogte; ook zitten er behalve laden vaak planken en een kastgedeelte met een deurtje in. De laden kunnen zelfs helemaal ontbreken: zie de illustratie. Vervolgens trok ik naar de doe-het-zelfwinkel. Wellicht kan Van Dale in de volgende druk deze voorbeeldzin opnemen: ‘Zij ging naar de Hubo om er een kastje aan te schaffen dat als commode dienst kon doen.’