Onze Taal. Jaargang 68

De omroep bederft de taal
Radio en tv als verspreiders van fouten en clichés
Herbert Blankesteijn - wetenschapsjournalist, Houten

Wie de radio of de tv aanzet, wordt ermee om de oren geslagen: foute klemtonen (‘het éxclusieve óverleg’), lelijke woorden en uitdrukkingen (‘risicovol naar het publiek toe’), en allerlei andere ontsporingen - om nog maar te zwijgen van clichés als foutje, bedankt! en goeiesmorgens. Draagt de omroep inderdaad bij aan de inburgering van zulke verschijnselen? En misschien zelfs wel aan de vermindering van onze taalcreativiteit? Herbert Blankesteijn heeft er een uitgesproken mening over.

Er is niets aan te doen: veelgehoorde woorden, uitdrukkingen en andere vormen van taal neem je over. Je gebruiken als je jezelf bedoelt bijvoorbeeld. Voetballer: ‘Als je zo'n wedstrijd ingaat, heb je de wil om te winnen, maar als je dan zo'n snelle tegengoal krijgt, heb je met deze tegenstander toch een probleem: dan loop je achter de feiten aan.’ Ík kan bijna niet vermijden dat ík dit maniertje in míjn dagelijks spraakgebruik kopieer.

Je gebruiken in plaats van men, dat mag. Het zal niet meevallen te achterhalen waardoor het werkterrein van je zich heeft uitgebreid tot de eerste persoon enkelvoud. De Nederlandse neiging bescheidenheid voor te wenden? De mediatrainingen, waar de cursist leert zo te spreken dat hij altijd kan volhouden iets anders bedoeld te hebben? De opkomst van de zachte sector, die wel meer taalkundige gedrochten heeft gebaard? De je-vorm is tenslotte toch ook best een beetje een schreeuw om empathie.

Hoe het trucje het land heeft veroverd, kan daarentegen iedereen zelf zien: het zijn de interviews op radio en televisie, en dan vooral die met sportlieden. Politici zijn gevolgd, en er zijn zelfs al hoogleraren waar te nemen die de luisteraar of kijker op deze manier vragen zich in hen te verplaatsen. Een manier van spreken die de omroep bereikt, krijgt vanzelf gewicht, om niet te zeggen kritische massa, en valt niet meer te stuiten.

Gemakzuchtig

In dit je-voorbeeld gaat het om een tamelijk goedaardige verandering. Vervelender is het dat de omroep fouten verkoopt als normaal taalgebruik. Voor een deel ligt dat aan de gasten die voor de microfoon of de camera worden gesleept. Zij plaatsen verkeerde klemtonen (‘de pólitieke wil’, ‘het éxclusieve óverleg’, ‘de kinderbíjslag’), gebruiken lelijke woorden of uitdrukkingen (‘risicovol naar het publiek toe’), of raken het spoor bijster als ze het juist extra goed willen doen (‘even groot dan’). Dat valt de omroep niet kwalijk te nemen, wantje kunt een woordvoerder niet

[p. 329]

examineren voor je hem de studio binnenlaat. Maar al is er geen sprake van schuld, de omroep is wel de oorzaak - ‘wel degelijk’, zou de sportverslaggever zeggen - van de verspreiding van dit taalbederf.

Illustratie: Frank Dam

De redacties en presentatoren mogen zich dit aantrekken. Wel degelijk. Discussie ‘rond’ een kwestie, een hoekschop nemen ‘namens’ Oranje, een signaal geven ‘richting’ de vakbond. Gemakzuchtig geschreven teksten (het is maar goed dat we de d's en de t's in de geschreven versie niet onder ogen krijgen), voorgelezen met klemtonen op bijvoeglijke naamwoorden en voorzetsels, in een dictie die, nu ja, nog vaker afwézig is dan gewoon fout. Het publiek hoeft niet per se te denken dat het zo hoort: watje vaak genoeg hoort, neem je vanzelf over. Onbewust. Omroepmedewerkers zou je wél kunnen examineren, maar het gebeurt praktisch niet.

Oorzaak of gevolg?

Is de omroep wat dit betreft een trendsetter of een afspiegeling van de maatschappij? Met andere woorden, is het gehaspel met de taal op onze zenders misschien niet de oorzaak maar juist het gevólg van een algemene taalverweking, of, om het meer waardevrij uit te drukken, van de evolutie van de taal? Veel doet het er volgens mij niet toe. Taal evolueert doordat fouten zich invechten. Maar je moet het ze niet te makkelijk maken. In darwinistische termen: door de verslapping van het taalonderwijs is het aantal mutaties in de taal sterk gestegen. Waar ze zich ook voordoen, door toedoen van de omroep worden nu meer van deze mutaties levensvatbaar dan vroeger, en krijgen ze de kans zich te vermenigvuldigen. We zitten opgescheept met een kloeke kudde tweekoppige en vijfpotige taalkundige monsters die vroeger de strijd om het bestaan niet zo gauw zouden hebben overleefd.

En zo baant de omroep de weg voor het tijdpad, het afbouwen, ombuigen, herijken en herbevestigen uit het parlementair Haags dialect. Zo maakt de omroep op zichzelf nuttige vondsten tot clichés, zoals is gebeurd met de hobbel, het prijskaartje en het financiële plaatje. De ingewikkeldste route naar het ABN is wel gevolgd door de uitdrukking ‘van de gekke’. De indiaan Klukkluk uit de kinder-tv-serie ‘Pipo de clown’ moest kreupel Nederlands praten. ‘Mij zijn...’ en zo. ‘Van de gekke’, zei hij wanneer hij ‘gek’ bedoelde. Haagse taalvernieuwers als Neelie Smit-Kroes zijn deze als grappige fout bedoelde kreet gaan gebruiken in de betekenis van ‘buitengewoon gek’. (Het ontbrak er nog aan dat Smit-Kroes mij gebruikte in plaats van ik. Vermoedelijk prefereerde ze je.) Zonder de omroep was deze variant Den Haag nooit uit gekomen. Nu werd hij snel een populaire uitdrukking, om binnen de kortste keren de rijen der afgetrapte clichés te bereiken.

Een van de destructive invloeden van de omroep op de taal is de massaproductie van clichés: talloze bonafide woorden en uitdrukkingen worden onbruikbaar gemaakt en ontvallen op die manier de liefhebber.

Sapperdeflap

Voor clichés moet je bij de omroep zijn. Presentatoren en woordvoerders moeten altijd tekst hebben, en als er tijd over is en de voorbereiding, de gevatheid en de algemene ontwikkeling tekortschieten, biedt het cliché uitkomst. Dan is ergens ‘niks mis mee’, is de gang van zaken ‘niet verkeerd’, de kandidaat ‘fantastisch’, gebeuren er soms dingen ‘die je niet wilt weten’, zijn gasten ‘aangeschoven’ en worden ze ‘bedankt voor uw toelichting’. Een cliché betekent door het veelvuldige gebruik níéts meer. Kijkers, luisteraars of gasten toespreken in clichés is daarom beledigend. Een van de destructieve invloeden van de omroep op de taal is de massaproductie van clichés: talloze bonafide woorden en uitdrukkingen worden onbruikbaar gemaakt en ontvallen op die manier de liefhebber.

De tv-serie ‘Pipo de clown’ was goed voor heel wat populaire uitdrukkingen, zoals sapperdeflap (Pipo) en vooral van de gekke (de indiaan Klukkluk). Toen Neelie Smit-Kroes van de gekke veel voor radio en tv ging gebruiken, bereikte de uitdrukking binnen de kortste keren de rijen der afgetrapte clichés.
Foto: Spaarnestad Fotoarchief

Het ergst zijn de ‘catchphrases’ die bij de omroep

[p. 330]

zelf worden verzonnen. Uit het grijze verleden: sapperdeflap, Pipo koeien (beide uit ‘Pipo de clown’) en Willempie (André van Duin). Iets minder grijs zijn hoppa (Harry Vermeegen), jemig de pemig (Kees van Kooten), bal gehakt (Archie Bunker en Fred Haché) en, ook uit de stopwoordenfabriek van Wim T. Schippers, pollens en reeds. Recentere voorbeelden zijn lullo en goeiesmorgens uit Jiskefet. De reclame heeft ons noviteiten gegeven als pitamientjes,... en dat wílt u,... en natuurlijk foutje, bedankt!

Wezenloos nabauwen

Wat is daar nu precies op tegen? Veel van de genoemde voorbeelden zijn aardige trouvailles die hun komische effect deels ontlenen aan de herhaling. Kun je het feit dat ze ingang hebben gevonden niet evengoed opvatten als taalverrijking? Volgens mij niet. Weliswaar is napraten de basis van taalverwerving, maar dat kan op intelligente en minder intelligente manieren. Het wezenloos nabauwen van kreten uit radio- en televisieprogramma's is een van de minst creatieve; zeg maar rustig de domste. Voorgefabriceerde tekstflarden zonder betekenis nemen de plaats in van normale spraak. Of erger: er klinkt een holle frase waar ook stilte had kunnen zijn. Het zou me niet verbazen wanneer de beschikbaarheid van deze algemeen inzetbare geluiden mensen berooft van het vermogen zelf iets te bedenken. Als dat zo is, gaat de kwalijke invloed van de omroep op de taal veel verder dan het verspreiden van clichés alleen. Wie vloekt, is een papegaai, preekt de Bond Tegen het Vloeken, maar persoonlijk kom ik liever een paar originele godslasteringen tegen dan deze armoede.

En kom niet weer met het woord doemdenken als voorbeeld van taalverrijking. Dat woord is net zoiets geworden als hoeven: het wordt alleen gebruikt in combinatie met niet. Het is een wapen geworden in handen van geruststellende provinciebestuurders. Het is maar goed dat het tevens een bot geworden cliché is: het betekent niets meer. Dus als iemand roept, op tv natuurlijk weer, dat we niet moeten doemdenken, luistert er niemand.

De massamedia smeren het parlementair Haags, het Goois en het algemene Hilversumse gebrek aan taalbeheersing uit over het hele land. Al doende vegen ze de authentieke dialecten van de kaart. Het is een bekend feit dat die streektalen op hun retour zijn. De jeugd oriënteert zich op de televisie en komt daardoor weinig anders tegen dan ABN of wat daarvoor door moet gaan. Dit gebeurt trouwens niet alleen in Nederland: wereldwijd worden honderden talen - dus niet alleen dialecten - op deze manier in hun bestaan bedreigd.

Fouten en clichés, stopwoorden en eenheidsworst. Ván iedereen, vóór iedereen. Fijns.