Onze Taal. Jaargang 68

[p. 280]

Van woord tot woord
Wat het Diets beduidt
Marlies Philippa

God bestiert de wereld, maar wat bestiert de Koningin? Zij bestuurt eerder dan dat zij bestiert. Toch gaat het bij bestieren en besturen in oorsprong om hetzelfde woord. Deze twee werkwoorden waren aanvankelijk uitsluitend vormvarianten, maar in de loop van de tijd hebben zij ook verschil in betekenis gekregen. Anders gezegd: de etymologie van bestieren is gelijk aan die van besturen, maar toch ook weer niet.

Er bestaat etymologie in engere en in ruimere zin, In engere zin gaat het om de herkomst van de vorm, in ruimere tevens om de geschiedenis van de betekenis. Bestieren en besturen hadden in aanleg dezelfde betekenis; ze kwamen alleen in verschillende dialecten voor. Talen streven naar één vorm met één betekenis. Als twee woorden een verschillende vorm hebben maar dezelfde betekenis, verdwijnt één van de twee vormen, of er gebeurt iets met de betekenis. In dit geval is bestieren niet helemaal verdwenen, maar heeft het een wat ‘verhevener’ betekenis gekregen. Dat is niet toevallig.

Ten westen van lijn 1 komt in dialecten kiet(e) voor in plaats van kuit. Vier voor vuur is te horen in dialecten ten westen van lijn 2.
Uit: J. van Loon, Historische fonologie van het Nederlands. Leuven/Amersfoort, 1986.

De Nederlandse standaardtaal is tot stand gekomen in de zestiende en zeventiende eeuw. De basis vormde het Hollandse dialect, omdat Holland in die tijd politiek en cultureel het belangrijkste gewest was. Maar er was ook een sterke Brabantse invloed: na de val van Antwerpen in 1585 vertrok de Vlaams-Brabantse culturele en wetenschappelijke elite naar het noorden. Het gevolg was dat er in het Standaardnederlands een aantal woorden zijn terechtgekomen die bij de ‘noorderlingen’ wat plechtiger, wat schrijftaalachtiger overkomen. Woorden als wenen, werpen, zenden, reeds en spoedig. De vormvariant bestieren stamt ook uit het zuiden. Vandaar.

Van kuken naar kuiken

Ie-uu-varianten komen vaker voor in het Nederlands. Dier - duur is er ook een. In het lied van de vier weverkens is de boter zo ‘diere’, maar in de gewone standaardtaal kennen wij dier in deze betekenis alleen nog maar als onderdeel van dierbaar. Een derde paar is vier - vuur, waarbij vier in de betekenis ‘vuur’ alleen in diverse dialecten bestaat. (Zie het kaartje.)

Soms echter zien we in plaats van een ie-uu-variant een ie-ui-variant. Dat is het gevolg van een klankwisseling waardoor een uu veranderde in een ui. Dat gebeurde alleen niet vóór een r. Daardoor werd de ie-uu-variant lieden - luden tot een ie-ui-variant: lieden - luiden. Zo kregen we ook de overgang van kuken naar kuiken en van kuut naar kuit, en ontstonden de woordparen kieken - kuiken en kiet - kuit. We kunnen in de standaardtaal spreken van timmerlieden en timmerlui, van ongure lieden en leuke luitjes. De vormen kieken en kiet zijn tot het dialect beperkt gebleven. Uit het kaartje blijkt dat de ie-vormen voor een r in een ruimere omgeving voorkomen dan voor een andere medeklinker.

En dan is er het paar bedieden en beduiden. Bedieden is nu in het noordelijke Nederlands verouderd, maar kwam in de zeventiende eeuw nog regelmatig voor bij Hollandse schrijvers. Zowel beduiden als aanduiden hebben als grondwoord het werkwoord duiden, dat gevormd is van een Germaanse woordstam die wij ook terugvinden in duidelijk en in Duits/diets. Die stam betekent ‘volk’. Nog in het Middelnederlands treffen wij diet ‘volk’ aan. Het woord duiden/dieden wilde aanvankelijk zeggen: ‘voor het volk begrijpelijk maken’, ‘populariseren’. De betekenis van duidelijk ontwikkelde zich van ‘in de volks-, in de landstaal’ tot ‘helder, begrijpelijk’. Wanneer men iemand iets ‘diets’ maakt, wordt die persoon in zijn eigen taal aangesproken, en begrijpt hij het dus.

Duytsch - Dutch - Deutsch

Het bijvoeglijk naamwoord diets/duits ‘volks’ werd al vroeg op de

[p. 281]

taal betrokken. De dietsche/duutsche tale was de volkstaal, de Germaanse of Nederlandse taal tegenover het Latijn. Vandaar dat duuts/duits ‘Nederlands’ kon gaan betekenen, met diets als gewestelijke variant. Het is niet voor niets dat de Engelsen onze taal Dutch noemen. Dat doen zij sinds de zestiende eeuw, toen zij veel betrekkingen met ons hadden en wij zelf over onze taal als Duytsch spraken. Dit heeft nogal eens tot verwarring geleid, omdat onze oosterburen hun eigen Germaanse volkstaal met deutsch aanduiden, en zelfs de landsnaam daarvan afkomstig is. Wij bleven dat deutsch ook Duits noemen, maar zijn er op een gegeven moment toe overgegaan om voor onze taal de naam Nederduits te gebruiken. Niet zo'n handige oplossing, want Nederduits is ook de benaming van de taal van het noordelijke deel van Duitsland. De term Nederlands bleek beter te voldoen.

Ook bij diets deed zich een betekenisverschuiving voor. Onder invloed van de Vlaamse taal- en volksbeweging kreeg het woord in de negentiende eeuw de kleur van ‘Groot-Nederlands’. Die gedachte werd overgenomen en in deze eeuw van een mogelijk nog ruimere interpretatie voorzien door de NSB. In artikel 2 van het NSB-programma van 1931 werd gesproken over ‘de deelen van den Dietschen stam buiten het Rijksverband’. Na 1941 verdween Dietsch uit het officiële NSB-jargon ten gunste van Germaansch. Maar in de liederen bleef men het Dietsch verheerlijken.