Onze Taal. Jaargang 68

[p. 278]

Zonder woorden
De taal van gebaren
Adrie Beyen en Corriejanne Timmers

Ooit, toen de overwinning van haar partij bekend werd, stak Margaret Thatcher ten overstaan van een groot publiek haar rechterhand op met de wijs- en middelvinger gestrekt en de palm van haar hand naar zich toe gekeerd. Daarmee maakte ze ongewild een obsceen gebaar, voor de Engelsen vergelijkbaar met ons opsteken van de middelvinger. Had ze haar hand 180 graden gedraaid, dan had ze in navolging van Churchill het V-teken gemaakt.

Hoe onhandig een gebrek aan gebarenkennis kan zijn, ervoeren ook wij een paar jaar geleden, onderweg op de A12. Dat passerende automobilisten ons op een mankement aan onze auto wezen, werd ons namelijk pas na enkele minuten op pijnlijke wijze duidelijk. Op dat moment werd de kiem gelegd voor het Groot Taal-zonder-woordenboek. Encyclopedie van non-verbaal taalgebruik, dat begin volgende eeuw verschijnt.

Ezelsoren

Een aantal min of meer bekende mededelingen waaraan geen woord te pas komt.
De illustraties zijn gemaakt met behulp van SignPS van Handicom, Harderwijk.

Mensen maken gebaren in vrijwel elke denkbare situatie en context, niet alleen om hun woorden kracht bij te zetten, maar ook als opzichzelfstaande uitingen. Daarbij blijken kleine verschillen in uitvoering soms grote verschillen in betekenis te veroorzaken. Het risico van misverstanden is dan ook groot, vooral doordat de betekenis van sommige gebaren nationaal, regionaal of zelfs lokaal bepaald is. Dat ondervonden bekenden van ons toen ze op Kreta een wandeltocht maakten. Volgens de gids zou de route hen langs een bijzonder pittoresk kerkje voeren. Toen ze het spoor bijster waren, ‘spraken’ ze met de kaart in de hand een paar oude mannetjes aan. Ze wezen met een vragende blik naar het kerkje op de kaart en vervolgens naar het pad dat rechtsaf ging, waarop de mannetjes instemmend jaknikten. Een vergelijkbaar ritueel speelde zich onderweg nog een keer af. Het kerkje hebben ze nooit gevonden. Maar ze wisten toen ook nog niet dat knikken in Griekenland ‘nee’ betekent.

Ook tussen generaties kunnen betekenisverschillen bestaan. Als de fotograaf vroeger bij ons op de lagere school kwam om een klassenfoto te maken, was er altijd wel een grapjas die z'n hand met twee vingers gestrekt achter het hoofd van een klasgenootje opstak: het slachtoffer kreeg twee ezelsoren op. Daar hadden we dan de grootste lol om. We kenden de geheel andere, oeroude (getuige een Etruskische muurschildering) betekenis van dat gebaar immers niet, en wisten evenmin dat er zelfs doden door zijn gevallen. Het gebaar - waar overigens negen varianten van bestaan, afhankelijk van welke vingers je opsteekt en van de positie van de hand - duidt namelijk een ‘hoorndragende’ echtgenoot aan. Je zegt ermee: ‘je vrouw is je ontrouw geweest’, en daarop voortbordurend: ‘je bent impotent en kunt je vrouw niet bevredigen, zodat ze haar genot elders moet zoeken’.

Achter de ellebogen

Was het eerst ons idee om een eenvoudig boekje over ‘de taal van de weg’ te maken, een soort tweetalig woordenboek (gebaren - betekenis, en vice versa) voor weggebruikers, inmiddels zijn we een encyclopedie aan het samenstellen met per gebaar een omschrijving, een toelichting en een illustratie. Zo mogelijk vermelden we bij elk gebaar de bijbehorende ‘verbale’ uitdrukking en de relatie tussen gebaar en uitdrukking. In het geval van ‘jaknikken’ en ‘nee schudden’ bijvoorbeeld zijn gebaar en uitdrukking even bekend, maar we hebben geconstateerd dat niet

[p. 279]

iedereen die de uitdrukking het achter de ellebogen hebben kent, ook weet dat er een gebaar is met die betekenis; de uitdrukking is kennelijk breder verspreid dan het gebaar.

En dan zijn er nog gebaren zonder bijbehorende uitdrukking, zoals de wrijvende beweging van de duim over de top van de wijsvinger van diezelfde hand om ‘geld’ aan te duiden, en uitdrukkingen zonder bijbehorend gebaar, ook als die uitdrukkingen het bestaan van een gebaar wel suggereren (iemand de hand in de rug houden en iemand in de arm nemen bijvoorbeeld).

Sommige gebaren komen overeen met die uit de officiële gebarentaal van doven, al is de betekenis niet altijd hetzelfde. Dergelijke overeenkomsten en verschillen worden in het boek aangegeven, evenals eventuele (inter) nationale betekenisverschillen.

Het Groot Taal-zonder-woordenboek zal naast de gebarentaal voor sprekenden ook andere ‘talen zonder woorden’ bevatten, zoals molentaal, postzegeltaal, waaiertaal, bloementaal en kleurentaal. Het is immers onze bedoeling zo veel mogelijk, zo niet alle, talen te beschrijven waarbij geen woorden worden gebruikt om de boodschap over te brengen, maar (delen van) het lichaam of voorwerpen, al dan niet in combinatie.