Onze Taal. Jaargang 68

‘De helaasheid der dingen’
Nog meer vreemde woorden op -heid

Er komen steeds meer woorden op -heid bij, constateerde Marcel Lemmens vorig jaar in Onze Taal. Deze nieuwe woorden (zoals jaloersheid en geboeidheid) worden gevormd op basis van bijvoeglijke naamwoorden. Maar kan ook van élk bijvoeglijk naamwoord op die manier een zelfstandig naamwoord worden gevormd?

Ariane van Santen - morfologe, Universiteit Leiden

Waarom vallen sommige nieuwe woorden op -heid op, vroeg Marcel Lemmens zich af in zijn artikel ‘Nieuwe woorden op -heid’ (Onze Taal juni 1998). In de Volkskrant van 21 januari 1995 was hij de woorden oninteressantheid, genereusheid, slachtofferigheid en geboeidheid tegengekomen, die hem vreemd voorkwamen. In sommige gevallen is er volgens Lemmens helemaal geen behoefte aan zo'n nieuw -heid-woord, omdat er al een woord met dezelfde betekenis bestaat. Voor geneusheid en geboeidheid bijvoorbeeld kennen we al respectievelijk generositeit en fascinatie. En voor jaloersheid, zo zegt hij terecht, hebben we al jaloezie. Zo lijkt mij ook het woord inhoudelijkheid in een zin als ‘De inhoudelijkheid van de voorstellen die aan de orde zijn’ niets toe te voegen ten opzichte van inhoud.

Onvoldoende bekend

Een nieuwvorming op -heid moet dus eigenlijk iets nieuws toevoegen. Toch is het voor de begrijpelijkheid van het woord ook weer niet bevorderlijk als de betekenis té nieuw is. Als het bijvoeglijk naamwoord waarop het nieuwe woord gebaseerd is onvoldoende bekend is, weten we ook niet wat het bijbehorende zelfstandig naamwoord uitdrukt. Dit gold bijvoorbeeld voor het nieuwe woord studeerbaarheid toen dat geïntroduceerd werd:

Minder hoorcolleges en meer ‘contacturen waar interactie van studenten met de docent voorkomt’. Dat is een van de 83 aanbevelingen van een commissie, die voor minister Ritzen van onderwijs de ‘studeerbaarheid’ op de universiteiten en hogescholen heeft onderzocht. Studeerbaarheid van het onderwijs omschrijft de commissie, onder leiding van prof. dr.

[p. 223]

W. Wijnen, als ‘het ontbreken van voor de studie belemmerende factoren.’
(NRC Handelsblad, 28-11-1992)

Inhoudelijkheid en studeerbaarheid zijn nog gevormd volgens de door Marcel Lemmens geformuleerde regel: ‘afleidingen op -heid worden gevormd op basis van bijvoeglijke naamwoorden’. Nieuwe woorden die van die regel afwijken, vallen helemáál op, zoals dubbelopheid:

Dubbelopheid was weer troef in de sector actualiteiten. NOVA had een paar andere fragmenten uit het presidentendebat gekozen, en er de eigen deskundoloog Paul Schneider bij gehaald (...), maar repeteerde in feite wat ze bij Televizier al een uurtje eerder hadden vertoond.
(de Volkskrant, 21-10-1992)

Maar waarom wijkt dubbelopheid eigenlijk af van de regel? Dubbelop is toch een bijvoeglijk naamwoord? Zeker, maar het kan alleen als naamwoordelijk deel van het gezegde gebruikt worden (‘Zijn verklaring was een beetje dubbelop’). Anders dan bijvoorbeeld inhoudelijk en studeerbaar kan het niet vóór het zelfstandig naamwoord staan: een dubbeloppe verklaring is niet mogelijk.

Nog vreemder klinkt een woord als helaasheid, dat voorkwam in een advertentie voor Junichiro Tanizaki's roman Stille sneeuwval in de Volkskrant van 24 november 1994: ‘De helaasheid der dingen’. Inderdaad voldoet ook helaasheid niet aan de bovengenoemde nieuwvormingsregel, want helaas is geen bijvoeglijk naamwoord, maar een bijwoord. Is helaasheid daarom fout? Het is dus niet gevormd volgens de huidige woordvormingsregels, maar die kunnen net als andere regels veranderen. Zo kwam bijvoorbeeld -baar vroeger voor achter zelfstandige naamwoorden (vruchtbaar), en nu alleen nog maar na werkwoorden (studeerbaar). Misschien staan we hier dus wel aan de wieg van een taalverandering. Maar voorlopig zijn voor de nieuwvorming van woorden op -heid bijvoeglijke naamwoorden nodig.

Geen gradatie

Een andere vraag is: kunnen álle bijvoeglijke naamwoorden als grondwoord voor -heid dienen? Laten we eens kijken naar het verschil tussen:

-	Ondanks haar schoonheid werd haar leven gekenmerkt door triestheid.
-	Ondanks haar beeldschoonheid werd haar leven gekenmerkt door intriestheid.

Schoonheid, zachtheid, helderheid en gaafheid zijn heel gewoon, net als de samengestelde bijvoeglijke naamwoorden beeldschoon, satijnzacht, glashelder en puntgaaf. En toch doen beeldschoonheid, satijnzachtheid, glashelderheid en puntgaafheid vreemd aan. De verklaring is dat het hier om bijvoeglijke naamwoorden gaat die een zeer sterke graad aanduiden: ‘erg/in hoge mate schoon, zacht, helder, gaaf’. Juist daarom kunnen we ook niet zeggen dat iets erg glashelder is, glashelderder of 't glashelderst. Deze bijvoeglijke naamwoorden laten geen gradatie toe; ze worden in de Algemene Nederlandse Spraakkunst gerekend tot de zogenoemde absolute bijvoeglijke naamwoorden, waartoe bijvoorbeeld ook vierkant, houten, taalkundig, vondeliaans en toenmalig behoren. Vorming van een zelfstandig naamwoord door -heid toe te voegen is bij deze groep woorden niet erg gebruikelijk: vierkantheid, taalkundigheid, vondeliaansheid, toenmaligheid.

Eigenschappen

Wat hun betekenis betreft moeten bijvoeglijke naamwoorden aan twee voorwaarden voldoen om met -heid gecombineerd te kunnen worden. Allereerst moeten ze een eigenschap aanduiden: vriendelijkheid, triestheid, opgewektheid zijn wel mogelijk, maar gemeentelijkheid bij gemeentelijke gasfabriek of huidigheid bij huidige regering niet. Een gasfabriek kan oud, mooi of groot zijn, maar je kunt niet zeggen: ‘Die gasfabriek is gemeentelijk’. Gemeentelijk zegt niet iets over het sóórt gasfabriek, maar geeft aan welke gasfabriek bedoeld wordt. Houten of zilveren duiden wel eigenschappen aan, maar dat zijn absolute eigenschappen, en (de tweede voorwaarde) alleen gradeerbare bijvoeglijke naamwoorden komen voor -heid in aanmerking.

Zo doen ook intriestheid, ingemeenheid, indroevigheid en ingoedheid als afleiding van intriest, ingemeen, indroevig en ingoed heel wat vreemder aan dan triestheid, gemeenheid, droevigheid en goedheid. Ook hier drukt intriest een zo hoge graad van triest uit dat het een absoluut bijvoeglijk naamwoord is. Zou hierin niet ook de verklaring liggen voor het vreemde aan prachtigheid, namelijk dat prachtig wel heel erg mooi, ‘absoluut mooi’ is?

Waarom oninteressantheid ongebruikelijk is - net als interessantheid overigens - hebben we hiermee helaas nog niet verklaard. Lemmens vermoedt dat oninteressant een eigenschap noemt die afhankelijk is van de situatie en de spreker: er is niets dat uit zichzelf en permanent (on)interessant is. Maar dat maakt (on)interessant juist gradeerbaar, en in principe dus geschikt als grondwoord. Hoe dit ook zij, van veel bijvoeglijke naamwoorden kan een afleiding met -heid gevormd worden, maar onbeperkt zijn de mogelijkheden zeker niet.