Onze Taal. Jaargang 68

[p. 166]

Woordenboek van de poëzie
Behaspelen
Guus Middag

‘Dien morgen was zij moe en zwaar (...) opgestaan’. Zo begint een gedicht van J.H. Leopold. Behalve ‘moe en zwaar’ is de ons verder nog onbekende vrouw ook ‘talmende’ opgestaan, en in de daaropvolgende regels wordt vooral op dat talmen de nadruk gelegd. ‘Met achteloos besef’, ‘verloren’, ‘met ongevoelde schreden’, ‘zonder reden’, zo voert zij haar matineuze taken uit:

Dien morgen was zij moe en zwaar
en talmende opgestaan
en had met achteloos besef
haar dagelijksch doen gedaan.

Zij ging verloren door het vertrek
met ongevoelde schreden,
behaspelende dit en dat,
verschikkende zonder reden.

Het is wel duidelijk wat de vrouw hier aan het doen is, maar het is nog niet zo eenvoudig het te omschrijven. Ze loopt wat heen en weer, ze verschikt wat her en der, ze scharrelt wat rond in haar bedoening - ze is aan het redderen. Het zijn allemaal wat vage aanduidingen voor de vage bezigheid van het halfbewust rondklungelen.

Draadopwindwezen

J.H. Leopold (1865-1925)
foto: Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum

Ook het woord behaspelen voegt zich voor mijn gevoel natuurlijk in deze opsomming, ook al weet ik helemaal niet wat het betekent. Het is vermoedelijk een woord van eigen vinding, en vermoedelijk komt het buiten dit gedicht (geschreven tussen 1919 en 1925, voor het eerst gepubliceerd in 1935) nergens voor. Het is in ieder geval in geen enkel woordenboek te vinden. Behaspelen zal wel afgeleid zijn van het werkwoord haspelen en het zelfstandig naamwoord haspel, oorspronkelijk termen uit de spinnerij en het garen- en draadopwindwezen. Daarnaast hebben ze ook al heel lang een negatieve figuurlijke betekenis. Haspelen is volgens Van Dale ‘op een haspel winden’, maar ook ‘tot een warboel maken, verwarren’ en, onovergankelijk, ‘moeizaam met iets bezig zijn zonder veel te vorderen, al tobbend en wurmend tot een doel geraken’. Vergelijk gehaspel, haspelarij, verhaspelen en stoethaspel: ook allemaal woorden die iets met onhandig gestuntel te maken hebben. Het valt niet te bewijzen, maar het zou weleens zo kunnen zijn dat deze dubbelzinnigheid van haspelen (de concrete haspelherkomst en de meer figuurlijke warboelbetekenis) Leopold wel aangesproken moet hebben. Voor het oog is de vrouw waarschijnlijk doende met allerlei concrete handelingen, al dan niet in de sfeer van spinnewiel, weefgetouw of naaigerei, maar met haar gedachten is ze er niet helemaal bij.

Kladblaadjes

Uit de rest van het (onvoltooid gebleven) gedicht valt op te maken dat de vrouw in kwestie niemand minder dan de maagd Maria is. Zij wordt door de dichter geportretteerd op de ochtend van de dag waarop zij door de aartsengel Gabriël bezocht zal worden. Hij zal haar de geboorte van Jezus aankondigen, zoals beschreven in het evangelie van Lucas (1:26-38). Daarin is nergens sprake van haspels of van haspelende handelingen van Maria, maar uit de naslagwerken maak ik op dat in de beeldende kunst in de loop der eeuwen wel de traditie is ontstaan om Maria spinnend af te beelden, in een huiselijk interieur, in een kleine kamer, terwijl zij de boodschap van de engel aanhoort.

Mogelijk heeft Leopold aan zo'n spinnende Maria gedacht toen hij haar dit en dat liet behaspelen. We weten niet wat er in zijn hoofd omging toen hij zijn neologisme verzon, maar in dit geval kunnen we er toevallig wel een indruk van krijgen. De handschriften van dit gedicht zijn bewaard gebleven en in 1985 uitgegeven, zodat iedereen nu kan nalezen wat de dichter allemaal nog meer op zijn kladblaadjes krabbelde toen in zijn hoofd het woord behaspelende ontstond. Aanvankelijk luidde regel 7:

en toefde langer bij dit en dat

met als varianten voor langer de woorden doelloos en dralend. Later leek Leopold het meest te voelen voor

behaspelende dit en dat

maar hij voegde in de marge ook nog een aantal losse notities toe als mogelijke, later nog uit te werken vervangers van behaspelende: ordenend, bezorgend, en handen, de handen. Alleen uit het voorkomen van het woord handen lijkt nog afgeleid te kunnen worden dat behaspelen mogelijk iets met een vorm van huiselijke handenarbeid te maken heeft. Maar op een van de handschriftblaadjes bevindt zich een kort Frans citaat dat een nieuw licht werpt op de herkomst en de mogelijke betekenis van Leopolds behaspelen. Het citaat komt uit een boek waarvan de titel onbekend is, en heeft betrekking op een vrouw die zich in omstandigheden bevindt die vergelijkbaar zijn met

[p. 167]

p. 175 tout d'un coup, pendant qu'elle était assise à tricoter une couverture, elle sentait à l'interieur de son corps un mouvement étrange. Et oubliant tout sa visage s'éclaira d'un sourire.

Leopold heeft de tekst niet vertaald, maar dat deze regels als inspiratiebron hebben gediend, is wel aannemelijk, zeker ook op grond van de rest van het gedicht. Tricoter une couverture: ‘een deken breien’. Het zou weleens deze handenarbeid in het Franse citaat kunnen zijn geweest die Leopold op zijn behaspelen heeft gebracht.

Noteren wij in het woordenboek van de poëzie: ‘behaspelen, overgankelijk ww., lang en/of doelloos en/of dralend toeven bij zekere huishoudelijke voorwerpen, vooral bij eventueel aanwezige weef- en breiinstrumenten; ook: deze voorwerpen met de handen ordenen, verschuiven, aanvatten, beroeren, al dan niet van (nieuwe) haspels voorzien, maar zonder al te veel bewuste opzet en zonder er daadwerkelijk met de gedachten bij te zijn; inzonderheid van toepassing op bijna zwangere vrouwen in West-Galilea vlak voor het begin van onze jaartelling; zie ook aanklooien en Annunciatie.’