Onze Taal. Jaargang 68

[p. 148]

Eén taal, twee uitspraaknormen
De voorbeeldfunctie van Vlaamse en Nederlandse nieuwslezers
Hans Van de Velde (Université Libre de Bruxelles) en Muriel Houtermans (Université Catholique de Louvain)

Nederlanders en Vlamingen spreken hun Nederlands verschillend uit. Betekent dit ook dat zij verschillende nórmen voor de uitspraak hebben? Spiegelen Vlamingen zich bijvoorbeeld aan de uitspraak van VRT-nieuwslezers, en is voor Nederlanders de taal van het NOS-Journaal het lichtend voorbeeld? Een onderzoek onder Vlamingen en Nederlanders verschaft duidelijkheid.

Nederlanders en Vlamingen spreken dezelfde taal, maar we hebben meestal maar enkele seconden nodig om te weten of we naar een Nederlander of naar een Vlaming luisteren. Dat komt vooral door het verschil in uitspraak. Vlamingen hebben een zachte g, de meeste Nederlanders spreken die klank hard en schrapend uit. In het zuidelijk Standaardnederlands worden de klanken v en z (als in vuur en zuur) als v en z uitgesproken. In het noordelijk Standaardnederlands horen we meer en meer f ([fuur]) en s ([suur]). Ook de Nederlandse eej in plaats van de lange ee (niet [beet] maar [beejt]) en oow voor oo (niet [boot] maar [boowt]) komen in Vlaanderen niet voor. Daar zegt men [beet] en [boot]. Politie klinkt in Nederlandse mond als [polietsie], in Vlaanderen hoor je [poliesie]. En ook in de uitspraak van de r zijn er grote verschillen tussen Nederlanders en Vlamingen.

NOS-nieuwspresentatrice Henny Stoel
Foto: Bart Versteeg

Afkeer van slordige uitspraak

Geregeld wordt opgemerkt dat Vlamingen streven naar een Vlaams gekleurd Nederlands. Ze hebben, zo wordt beweerd, vooral een grondige afkeer gekregen van de in hun oren slordige uitspraak van Nederlanders. Om die reden zouden Vlamingen uitgaan van een eigen uitspraaknorm, en die norm zou dan de uitspraak zijn die te horen is bij de Vlaamse publieke omroep VRT (de nieuwe benaming voor de BRTN). In Vlaanderen is BRT-Nederlands, dat voortaan dus VRT-Nederlands moet heten, een synoniem geworden voor zuidelijk Standaardnederlands.

Zoals gezegd: dit alles wordt met een zekere regelmaat bewéérd, maar de laatste vijftien jaar is er niet echt onderzoek naar gedaan. Zijn deze observaties inderdaad juist? Om daarachter te komen, zijn wij nagegaan hoe de uitspraak van Vlaamse en Nederlandse standaardtaalsprekers wordt beoordeeld, in Vlaanderen én in Nederland. Daarvóór onderzochten we of ook in het Nederlandse-taalgebied, net als bijna overal elders, de uitspraak van nieuwslezers wordt beschouwd als de gesproken vorm van de standaardtaal. En ten slotte wilden we ook weten of de uitspraak van nieuwslezers bij de commerciële zenders minder ‘standaardtalig’ wordt gevonden dan die bij de publieke.

Nieuwslezer voorop

Het onderzoek is uitgevoerd onder studenten Nederlands in Leiden, Groningen, Nijmegen, Antwerpen, Gent en Leuven. Zij moesten een oordeel geven over 24 fragmenten van elk 35 seconden uit verschillende nieuwsberichten: zes van de NOS, zes van de VRT, zes van RTL en SBS6, en zes van de commerciële Vlaamse zender VTM. Die beoordeling vond plaats door middel van een aantal zevenpuntsschalen van het volgende type:

slordig ◯ ◯ ◯ ◯ ◯ ◯ ◯ verzorgd.

Allereerst wilden we dus weten of nieuwslezers inderdaad worden gezien als standaardtaalsprekers bij uitstek. We vroegen de studenten met welke (beroeps)-groepen ze standaardtaalsprekers associëren; we leg-

[p. 149]

den hun zeven mogelijkheden voor: academici en andere hoogopgeleiden, acteurs, leerkrachten Nederlands, andere leerkrachten, logopedisten, ministers en nieuwslezers.

Zowel in Nederland als in Vlaanderen staat de nieuwslezer met grote voorsprong op de eerste plaats. 95% van de Vlamingen neemt hem op in de topdrie; bij driekwart van de Vlaamse studenten staat de nieuwslezer zelfs op de eerste plaats. Bij hun Nederlandse collega's is dat in de helft van de gevallen. 80% van de Nederlanders noemt de nieuwslezer in de topdrie. Het is duidelijk: de stelling dat de uitspraak van nieuwslezers wordt beschouwd als de verklanking van de standaardtaal geldt ook voor het Nederlandse-taalgebied. Daarom hebben we in het verdere onderzoek de standaardtaal laten beoordelen op basis van de spraak van nieuwslezers.

Verzorgd

Wat vinden de studenten nu van de uitspraak van nieuwslezers? De Vlamingen vinden de Nederlandse nieuwslezers duidelijk minder verzorgd spreken dan de Vlaamse, die volgens hen een vrij verzorgde uitspraak hebben. De Nederlandse nieuwslezers worden door de Vlamingen midden op de schaal slordig/verzorgd geplaatst.

De Nederlanders daarentegen vinden de uitspraak van álle nieuwslezers vrij verzorgd, en maken maar een klein verschil tussen de Vlaamse en de Nederlandse presentatoren. Ze vinden dat er in de Nederlandse journaals iets verzorgder wordt gesproken dan in de Vlaamse.

De Vlamingen en de Nederlanders vinden dat het taalgebruik bij de openbare omroepen verzorgder is dan bij de commerciële, zowel in Nederland als in Vlaanderen. De Vlaamse studenten brengen de grootste verschillen aan. Ze beoordelen de uitspraak van de VRT-nieuwslezers als zeer verzorgd, en vinden de nieuwslezers van de commerciële omroep VTM verzorgder klinken dan die van de NOS. De uitspraak van de nieuwslezers van de Nederlandse commerciële omroepen beschouwen ze duidelijk als het minst verzorgd.

VRT-Nederlands het mooist

Ook als het gaat om een ander criterium, namelijk ‘lelijk/mooi’, brengen de Nederlandse studenten globaal gezien weinig onderscheid aan. De Nederlandse commerciële omroepen en de Vlaamse openbare en commerciële omroepen waarderen zij even hoog; de uitspraak van de nieuwslezers bij die zenders vinden ze noch lelijk, noch mooi. Alleen het taalgebruik van de NOS-nieuwslezers wordt door de Nederlanders als iets mooier beoordeeld.

De Vlaamse studenten zijn ook op dit punt duidelijk uitgesprokener. Ze vinden de uitspraak van de Nederlandse nieuwslezers vrij lelijk; de Nederlandse commerciële omroepen scoren het laagst, en de uitspraak van de NOS-nieuwslezers wordt iets minder lelijk gevonden. Het VTM-Nederlands vinden de Vlamingen tamelijk mooi, maar het blijft achter bij het VRT-Nederlands, dat veruit het mooist gevonden wordt.

De Vlamingen vinden de uitspraak van hun eigen en van de Nederlandse nieuwslezers vrij modern. Voor de Nederlandse proefpersonen geldt dit niet; zij vinden dat de Vlaamse nieuwslezers een beetje ouderwets spreken. Dat kan overigens kloppen. Uit ander onderzoek blijkt dat het hedendaagse VRT-Nederlands zo ongeveer klinkt als het Nederlands dat in 1935 op de Nederlandse radio werd gesproken.

VRT-nieuws-presentatrice Martine Tanghe
Foto: Bart Versleeg

Tussen standaard en niet-standaard

De belangrijkste vraag van ons onderzoek was: hoe scoren de verschillende nieuwslezers op de schaal standaard/niet-standaard? Het resultaat: de Vlaamse en Nederlandse proefpersonen kiezen elk voor een eigen uitspraaknorm. De twee variëteiten (Zuid- en Noord-Nederlands) werden door de Vlamingen en de Nederlanders ook probleemloos herkend. Na het invullen van de schalen werd bij ieder fragment gevraagd of de spreker een Vlaming of een Nederlander was; de proefpersonen konden ook de optie ‘onbekend’ aankruisen. In 99% van de gevallen was de identificatie correct.

De Nederlanders beschouwen het NOS-Nederlands duidelijk als de gesproken standaardtaal; de uitspraak van de nieuwslezers van de commerciële televisiezenders wordt minder standaardtalig gevonden dan die van hun collega's van de openbare omroep.

Bijna alle proefpersonen, Vlamingen én Nederlanders, vinden het taalgebruik bij de commerciële televisiezenders minder verzorgd, minder mooi en minder ‘standaard’ dan bij de openbare omroepen.

Voor de Vlamingen geldt hetzelfde: in hun oren geldt de uitspraak van nieuwslezers van de publieke omroep VRT als het meest ‘standaard’, en de commerciële televisiezender VTM scoort op dit punt lager. Maar de uitspraak van de VTM-nieuwslezers wordt door de Vlamingen wél standaardtaliger gevonden dan die van de Nederlandse NOS-nieuwslezers.

[p. 150]

Illustratie: Reid, Geleijnse en Van Tol

Imago als neveneffect

Bijna alle proefpersonen, Vlamingen én Nederlanders, vinden het taalgebruik bij de commerciële televisiezenders minder verzorgd, minder mooi en minder ‘standaard’ dan bij de openbare omroepen. Het is de vraag in welke mate deze oordelen zijn gekleurd door het imago van de commerciële omroepen en van de daar werkende nieuwslezers. Dat dit een zekere rol heeft gespeeld, blijkt uit een toelichting van een informant die ‘die blonde, arrogante’ nieuwslezer van RTL ‘natuurlijk’ zeer laag beoordeeld had.

Om enig zicht te krijgen op zulke neveneffecten, hebben we bij ieder fragment ook gevraagd of men de spreker herkende. Uit de antwoorden blijkt niet alleen dat de Nederlanders de Nederlandse nieuwslezers herkennen en de Vlamingen de Vlaamse, maar ook dat hun waardering daar misschien door beïnvloed is. De verschillen in waardering voor de uitspraak tussen openbare en commerciële omroepen gelden namelijk weliswaar óók voor beoordelaars uit de andere taalgemeenschap, maar in minder sterke mate. Aan de uiteindelijke conclusie doet dit overigens niet veel afbreuk: zowel in Nederland als in Vlaanderen wordt de uitspraak van nieuwslezers van de commerciële zenders als minder standaardtalig beschouwd dan die van hun collega's van de publieke omroepen NOS en VRT.

Waardering

Uit ons onderzoek is duidelijk gebleken dat Vlamingen de uitspraak van Nederlanders niet als hun norm ervaren. Ze vinden de uitspraak van de Nederlandse nieuwslezers onverzorgd en niet mooi. Het noordelijk Standaardnederlands wordt door Vlamingen expliciet als standaard afgewezen. Ze kiezen zeer duidelijk voor een eigen Vlaamse norm: het zuidelijk Standaardnederlands zoals dat door de nieuwslezers van de VRT gesproken wordt.

Nederlanders hebben een minder negatieve houding tegenover de andere variëteit dan Vlamingen. Hun voornaamste kritiek is dat het zuidelijk Standaardnederlands wat ouderwets klinkt. Voor de rest is er in hun oordelen niet zo'n scherp onderscheid te zien tussen Noord en Zuid. Op dat vlak lijkt er zich een omwenteling te voltrekken. Nederlanders lijken méér waardering te krijgen voor het taalgebruik van Vlamingen dan andersom.