Onze Taal. Jaargang 68

[p. 96]

De spreker wikt, de hoorder beschikt
Over retorisch redeneren
Marjon Spolders

Voor velen staat ‘retorica’ gelijk aan ‘retoriek’: slimmigheidjes met woorden, die volkomen losstaan van de gebruikte argumenten. Maar het vak retorica houdt zich wel degelijk bezig met argumenteren. Aristoteles had al begrepen dat ‘de redenering’ een van de drie belangrijkste instrumenten is waarover een spreker de beschikking heeft. Classica en communicatietrainer Marjon Spolders over ‘ethos’, ‘pathos’ en ‘logos’, en over de verschillende manieren waarop ook die laatste in de strijd geworpen kan worden.

Als je mensen om je heen vraagt wat zij verstaan onder retorica, zullen ze misschien - net als de grote Van Dale - antwoorden: ‘de leer der welsprekendheid’. Maar de volgende vraag, namelijk wat die ‘leer der welsprekendheid’ dan wel inhoudt, zal meer moeilijkheden opleveren. De kans is groot dat je als antwoord iets krijgt als: ‘slimmigheidjes met woorden’, ‘opgeklopte taal’, ‘veel geschreeuw en weinig wol’ of iets anders negatiefs. Mensen die zo reageren, verwarren retorica met retoriek. Slechts weinigen zullen retorica omschrijven als: ‘de kunst van het overtuigen door middel van woorden, vanaf het bedenken van een betoog tot en met het presenteren ervan’.

Toch is dat het enige juiste antwoord. De standaarddefinitie ‘leer der welsprekendheid’ is op zichzelf niet onjuist, maar heeft iets onvolledigs: de retorica besteedt ook ruim aandacht aan wát je dan ‘welsprekend’ zou moeten formuleren. Kort gezegd houdt de retorica zich bezig met wat een spreker in een bepaalde situatie het best kan zeggen en vervolgens met hóé hij dat moet doen.

Quasi-redenering

Het aloude misverstand over wat retorica nu eigenlijk is, stak niet zo gek lang geleden weer eens de kop op. Tijdens het jongste congres van het Genootschap Onze Taal (in november 1997; thema: ‘Overtuigende taal, kunst of kunstje?’) hield prof. dr. R. Grootendorst een inleidende lezing over het systeem van de klassieke retorica. Hij eindigde met een analyse van de toespraak die de Britse vorstin Elizabeth een week na het verongelukken van prinses Diana had gehouden. Zijn conclusie: Elizabeth was maar ten dele geslaagd in haar opzet haar eigen gedrag te rechtvaardigen. Grootendorst sloot zijn betoog als volgt af:

Dit voorbeeld leert dat de toepassing van inzichten uit de retorica wel kan helpen, maar geen garantie voor succes is. Het antwoord op de vraag of overtuigen door middel van taal een kunst of een kunstje is, luidt dan ook: ‘geen van beide’.
Als overtuigen een kunst was, was het slechts voor enkele uitverkorenen weggelegd om met succes te overtuigen; als het een kunstje was, waren enkele trucjes voldoende om het gewenste effect te verkrijgen. In werkelijkheid is iedereen in principe in staat om een ander te overtuigen. Tegelijkertijd is er voor succesvol overtuigen geen simpel recept. Wie iemand wil overtuigen, kan daarom maar het best beginnen met het zoeken naar goede argumenten voor zijn standpunt. Dit is de enige manier, een andere is er niet: er gaat niets boven een goed argument!

Hier wordt de indruk gewekt dat de retorica en het gebruik van ‘goede argumenten’ min of meer een tegenstelling vormen. In feite hebben we hier weer te maken met de misvatting dat retorica hetzelfde is als retoriek: het gebruik van opgeklopte of verhullende taal bij gebrek aan argumenten. Maar het interessante aan deze oproep om bij voorkeur te zoeken naar ‘goede argumenten’ als je iemand anders wilt overtuigen, is de manier waarop hij wordt gedaan. Het gaat hier namelijk om een gewaagd staaltje retorica. De wetenschapper en filosoof Aristoteles, een belangrijk theoreticus op het gebied van de klassieke retorica, zou het citaat hierboven een ‘quasi-redenering’ hebben genoemd: een taaluiting die eruitziet als een samenhangende redenering, maar dat niet is. Want de conclusie van Grootendorst komt volledig uit de lucht vallen. Er wordt wel een oorzakelijk verband gesuggereerd met het voorafgaande, door middel van ‘daarom maar het best’, maar in feite is er geen relatie tussen de conclusie en wat er daarvóór werd beweerd.

Retorisch proces

Kán dat eigenlijk wel, een pleidooi voor goede argumenten dat zelf niet gebaseerd is op goede argumenten? Bekeken vanuit het oogpunt van de normatieve argumentatieleer, waarbij argumenten worden beoor-

[p. 97]

deeld op hun steekhoudendheid, luidt het antwoord: nee, deze redenering klopt niet, dit is geen goed argument. Maar vanuit een retorisch standpunt ligt de zaak genuanceerder. Dan kun je zeggen dat het op zichzelf een goed idee was van Grootendorst om zijn bewering te gieten in de vorm van een argumentatie. Want, zoals Aristoteles al opmerkte: mensen laten zich graag overtuigen door een spreker als de spreker iets aantoont, of de indruk wekt dat te doen. De suggestie van logica is zelf al een overtuigingsmiddel.

Nu lijkt het of hiermee het hele punt van ‘steek-houdend of niet’ voor een retorische spreker van de baan is, maar dat is niet het geval. Want natuurlijk is ook de hoorder er nog. Accepteert die de redenering van de spreker en wil hij met de spreker meegaan in diens conclusie, dan heeft de spreker zijn woorden goed gekozen. Maar doet de hoorder dat niet, dan is er in het retorisch proces tussen spreker en hoorder iets fout gegaan. Het doel is niet bereikt. Daarom zijn er vanuit een retorisch oogpunt geen normatieve bezwaren tegen het gebruik van ‘quasi-redeneringen’, maar wel praktische. Het is oppassen geblazen met het gebruik van aanvechtbare redeneringen. Want, zoals de Amerikaanse president Lincoln beweerde: ‘You may fool all the people some of the time; you can even fool some of the people all the time; but you can't fool all the people all the time.’

Logos

Hoe zit het nu precies met de verhouding tussen de retorica en het gebruik van argumenten? Aristoteles zegt er in zijn Techne retorike, een verhandeling over ‘het vak van de spreker’, het volgende over (de vertaling is van mij - MS):

Illustratie: Hein de Kort

Er zijn drie soorten overtuigingsmiddelen die een spreker zelf met zijn woorden kan bewerkstelligen; ze zitten namelijk in het karakter van de spreker, in het effect dat zijn woorden op de hoorder hebben en in de redenering op zichzelf doordat de spreker iets aantoont of de indruk wekt dat te doen. De spreker overtuigt door karakter (‘ethos’), wanneer de gesproken woorden de spreker vertrouwenwekkend maken. Want wij laten ons eerder en liever overtuigen door fatsoenlijke mensen; dat geldt in het algemeen al, maar het gaat helemaal op in die gevallen, waar de dingen niet zo duidelijk liggen en je er verschillend over kunt denken. Ook dit overtuigingsmiddel moet echter tot stand komen door middel van de woorden van de spreker en niet doordat de spreker op voorhand al een bepaalde reputatie heeft (...). De spreker overtuigt door middel van het effect van zijn woorden op de hoorders, als deze door de gesproken woorden tot een bepaalde emotie (‘pathos’) komen. Want het maakt verschil voor onze oordeelsvorming of we verdriet hebben of blij zijn, of we gevoelens van sympathie of van antipathie koesteren... En de spreker overtuigt door middel van zijn redeneringen (‘logos’), wanneer hij tot een ware of ogenschijnlijk ware conclusie weet te komen op basis van wat de kwestie zelf aan bruikbaars aanreikt.

Volgens Aristoteles zijn er dus drie instrumenten waarover een spreker de beschikking heeft. Deze middelen kan de spreker altijd toepassen, los van de kwestie waarover hij zich gaat uitlaten. Als je een hoorder wilt overtuigen, moet je proberen hem op deze drie gebieden te beïnvloeden. Je moet spelen op zijn gevoelens voor jouzelf als spreker (dat is het ‘ethos’), op zijn gevoelens ten opzichte van het onderwerp waarom het gaat (‘pathos’) en op zijn gevoel voor waarschijnlijkheid of logica (‘logos’). Wat dit laatste betreft: natuurlijk moet een spreker met argumenten komen voor zijn standpunt, en niet zomaar iets roepen. Maar minstens even belangrijk is dat hij op basis van de feiten die er spelen tot een redenering kan komen waarvan de hoorder tenminste dénkt dat deze juist is.

Hoe kan een spreker dat doen? Hoe moet een retorisch spreker redeneren? In Aristoteles' al genoemde Techne retorike staat één bepaalde vorm van redeneren centraal: het ‘enthymeem’, volgens Aristoteles de retorische manier van redeneren bij uitstek. Het enthymeem is de retorische versie van het ‘syllogisme’ (ook een begrip dat we aan Aristoteles danken): een deductieve redenering waarin op basis van een aantal gegevens, ook wel ‘premissen’ genoemd, een conclusie wordt getrokken die pretendeert absoluut waar te zijn. Vaak is er sprake van een eerste, algemeen gegeven (de ‘majorpremisse’), een specifiek gegeven (de ‘minorpremisse’) en een conclusie uit deze twee. Het standaardvoorbeeld van een syllogisme ziet er als volgt uit:

Alle mensen zijn sterfelijk (‘majorpremisse’)

Socrates is een mens (‘minorpremisse’)

Socrates is sterfelijk (conclusie).

Misschien maakt dit voorbeeld al duidelijk waarom dit soort syllogisme-achtige redeneringen het goed doen als het gaat om overtuigen door middel van taal: een onafwendbare conclusie (of de suggestie daarvan) is overtuigend.

[p. 98]

Op één lijn

De retorische variant van het syllogisme, het enthymeem, biedt veel meer mogelijkheden. Volgens Aristoteles hoeft het enthymeem niet alle stappen van de redenering te verwoorden; het is niet nodig dat de argumentatie helemaal wordt uitgekauwd. Als je van het Socrates-syllogisme een enthymeem maakt, krijg je bijvoorbeeld:

Socrates is sterfelijk (conclusie),
want hij is een mens (minorpremisse, met verwijzing naar de verzwegen majorpremisse)

of alleen maar:

Ook Socrates is sterfelijk (conclusie, met verwijzing naar verzwegen minor- en majorpremisse).

Dit biedt voor een retorische spreker interessante mogelijkheden. Door het weglaten van schakels in een redenering kan een spreker de indruk wekken dat spreker en hoorder op dat punt al op één lijn zaten. Ook kan hij er eventuele zwakke punten in de redenering mee verdoezelen. Zo onderbouwde Karin Adelmund de verplichte eindtoets en de publicatie daarvan voor alle basisscholen met het argument dat dit de ‘transparantie’ van de scholen bevordert. Over de verzwegen majorpremisse zijn we het kennelijk eens: ‘als een maatregel de transparantie van scholen bevordert, moet hij alleen al om die reden worden genomen’.

De Marlboro-man kan gebruikt worden om een redenering over de schadelijkheid van roken kracht bij te zetten.

Aannemelijk

Een ander belangrijk verschil tussen syllogisme en enthymeem is dat de premissen in een enthymeem niet onbetwistbaar ‘waar’ hoeven te zijn. Dat is bij een wetenschappelijk syllogisme wel een vereiste, maar retorische enthymemen mogen gerust ook werken met premissen die waarschijnlijk zijn, of aannemelijk, of waar in de ogen van de meeste mensen. Als ze maar ‘waar’ zijn volgens degenen tot wie de retorische spreker zich op dat moment richt. Karin Adelmund zal met haar wel uitgesproken (minor) premisse ‘de verplichte eindtoets en de publicatie ervan bevorderen de transparantie van de basisscholen’ alleen succes hebben bij hoorders voor wie deze premisse waar is en voor wie bovendien ‘transparantie van scholen’ een belangrijk punt is. Wie intussen bij zichzelf denkt: ‘Ik heb het volste vertrouwen in het team dat onze eerste twee kinderen ook zo fantastisch heeft begeleid’, zal niet overtuigd worden door Adelmunds woorden.

In de acceptatie van premissen spelen vaak ethische aspecten of waardeoordelen een rol. President Clinton bijvoorbeeld heeft met succes de premisse ‘Een president moet beoordeeld worden op zijn politieke daden en niet op zijn privé-leven’ gebruikt in zijn boodschappen aan het Amerikaanse volk tijdens de Lewinsky-affaire. Dat is zeker geen onbetwistbaar ware premisse, maar kennelijk wel een waar het merendeel van zijn hoorders mee kon instemmen.

Bij dit alles gaat het vaak ook om achterliggende belangen. En dan is het voor de retorische spreker zaak díé premissen te kiezen die in de ogen van zijn specifieke hoorders waar zijn. Dat wil dus niet zeggen dat de premisse ook als zodanig hoeft te worden uitgesproken. Juist het impliciet meenemen van zo'n beladen premisse kan overtuigend zijn. Denk bijvoorbeeld aan deze premisse, die een rol speelt in de actuele discussie over de kansen en bedreigingen die de nieuwe kloontechnieken met zich meebrengen: ‘Het klonen van mensen is iets principieel anders dan het klonen van dieren’. (Of moet de premisse juist luiden: ‘Het klonen van dieren is in principe hetzelfde als het klonen van mensen’?)

Marlboro-man

Laten we tot slot kijken hoe dit alles in zijn werk gaat in een gewone, dagelijkse situatie. Stel dat ik iemand (laten we zeggen Jan) ken, wiens gezondheid mij ter harte gaat en van wie ik het daarom betreur dat hij nog steeds sigaretten rookt. Ik vind dat op Jan het volgende syllogisme van toepassing is: 1. wie rookt, schaadt zijn gezondheid (majorpremisse); 2. Jan rookt (minorpremisse); en 3. Jan schaadt zijn gezondheid (conclusie). Nu zou ik Jan dit syllogisme in bovenstaande vorm kunnen voorleggen. Maar dan loop ik een grote kans dat Jan zal antwoorden: ‘Ja, je hebt gelijk’, en van pure irritatie er nog eentje zal opsteken, terwijl het mijn bedoeling is om Jan ertoe te bewegen te stoppen met roken. Ik wil dat Jan ‘iets doet’ met de redenering. Nu komt de retorica om de hoek kijken, want een retorische spreker wil zijn hoorder ertoe bewegen zich de inhoud van de boodschap zelf eigen te maken en daar vervolgens ook naar te handelen. Hij vraagt aan de ander om ‘in zijn betekenis te delen’. Daarom moeten naast ‘logos’ ook ‘ethos’, het karakter van de spreker, en ‘pathos’, de emotie van de hoorder, in de boodschap worden verwerkt. En daar hebben we enthymemen voor. Een redenering in de vorm van een enthymeem probeert de drie instrumenten van een spreker tegelijkertijd in actie te krijgen.

Hoe kan ik dat ethos en pathos in mijn redenering verwerken? Ik zeg bijvoorbeeld: ‘Ik lees hier in de krant dat de Marlboro-man aan longkanker is overleden.’ Dat is de majorpremisse ‘Roken schaadt de gezondheid’, maar dan verwoord met ‘pathos’, want Jan wil vast nog niet dood. Ik appelleer dus aan een belang dat Jan bij mijn betoog heeft. Vervolgens zeg ik: ‘Ik maak me echt zorgen om je; je hoest de laatste tijd verschrikkelijk.’ Dit is de conclusie ‘Jan schaadt zijn gezondheid’ gebracht met ‘ethos’. Want ik toon mijn goede karakter door duidelijk te maken dat ik het beste met Jan voor heb. De minorpremisse ‘Jan rookt’ is in deze retorische representatie van het syllogisme achterwege gebleven; dat weet Jan zelf ook wel en het zou hem alleen maar irriteren als ik het nog noemde.

Of Jan mijn woorden ter harte zal nemen? Dat is uiteindelijk aan Jan. Want dat is het aardige van de retorica: de beslissing ligt in laatste instantie bij de hoorder. De hoorder bepaalt of hij met de boodschap van de spreker wil meegaan. De spreker wikt (zijn woorden), maar de hoorder beschikt. En zo hoort het ook.