Onze Taal. Jaargang 68

[p. 66]

Het proefschrift van...
Rianne Doeleman: buitenlandse accenten
Marc van Oostendorp

‘Wow, Mike, what klinkt that good!’ Wie midden in de nacht afstemt op een Nederlandse commerciële televisiezender, krijgt ‘tellsell’-televisie te zien: lange advertenties waarin Amerikaanse acteurs nieuwe wondermiddelen aanprijzen. De stemmen in die reclamespots worden ingesproken door Nederlandse acteurs. Zij imiteren daarbij vaak een Amerikaanse tongval.

‘Reclamemakers gebruiken dat accent volgens mij om hun product nieuw, authentiek Amerikaans en modern te laten klinken’, zegt Rianne Doeleman. In september 1998 promoveerde zij aan de Katholieke Universiteit Brabant op een proefschrift over de manier waarop autochtone scholieren buitenlanders beoordelen op hun uitspraak. Wat vinden ze van iemand met een duidelijk Surinaamse w of een Duitse intonatie? Welk beeld vormen mensen zich van een ander als ze alleen horen hoe hij klinkt?

Zwager

Doeleman liet de leerlingen van enkele middelbare scholen opnamen horen van mannen uit zeven Nederlandse bevolkingsgroepen: autochtone Nederlanders, Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen, Duitsers en Engelsen. Ze vroeg hun onder meer uit welk land ze dachten dat deze mensen kwamen, maar ook hoe aardig of agressief ze de spreker vonden, hoeveel opleiding hij volgens hen had, en hoe graag ze de spreker als buurman of als zwager zouden willen hebben.

Sommige vooroordelen zijn onuitroeibaar. Voor de meeste scholieren is de beste zwager een Nederlander of een Engelsman. Antillianen en Surinamers zijn iets minder geliefd en het minst aantrekkelijk zijn Turken, Marokkanen en Duitsers. ‘Vooral de afkeer van zwagers met een Duits accent valt op’, zegt Doeleman. ‘Sommige onderzoekers beweren dat Duitsers steeds minder onaardig gevonden worden. Uit de manier waarop jongeren een Duitse uitspraak van het Nederlands beoordelen, blijkt daar in ieder geval niets van.’

Tongen los

Volgens Doeleman is ook de sociale druk om negatieve gevoelens te verzwijgen veel minder sterk als het over Duitsers gaat dan bij andere groepen. ‘Toen ik mijn onderzoek voorbereidde, kwam ik een keer op een school waar ik de leerlingen vroeg wat ze vonden van Turken of Surinamers. Dat weigerden ze te zeggen. Pas toen ik over Duitsers begon, kwamen de tongen los.’

Een andere opmerkelijke uitkomst van Doelemans onderzoek was dat de meeste scholieren het verschil niet bleken te horen tussen Marokkanen en Turken, of tussen Antillianen en Surinamers. ‘Vooral wat de eerste twee groepen betreft is dat taalkundig beschouwd vreemd’, zegt Doeleman. ‘Het Turks en het Marokkaans-Arabisch hebben minder met elkaar gemeen dan bijvoorbeeld het Engels en het Duits, en Turken en Marokkanen in ons onderzoek zouden dan ook heel verschillende accenten moeten hebben. Maar de meeste mensen horen geen verschil.’

Wegstreepsysteem

Hoe komt dat? Doeleman: ‘Misschien strepen mensen in dit soort situaties alleen mogelijkheden weg. Ze horen een buitenlands accent dat niet aan een van de grote West-Europese talen kan worden toegeschreven, want die kan vrijwel iedereen thuisbrengen. Als het accent ook niet duidelijk Surinaams of Antilliaans is, zal het wel Turks of Marokkaans zijn, de talen van de grootste overgebleven bevolkingsgroepen in Nederland. Scholieren gokken dan maar op een van die twee. Veel mensen zijn kennelijk niet bekend met de specifiek Turkse of de specifiek Marokkaanse tongval.’

Is haar eigen houding tegenover de manier waarop buitenlanders onze taal uitspreken veranderd? ‘Ik denk dat ik me er in ieder geval beter van bewust ben geworden dat dit soort vooroordelen altijd in je houding kan sluipen. Maar ik weet niet hoe mijn eigen antwoorden geweest zouden zijn. In experimenten als het mijne komen de proefpersonen er alleen achter hoe de sprekers klinken; dat is de enige informatie die ze over hen hebben. Ze kunnen zich dus alleen op stereotypen richten. Als je iemand ziet, wordt het alweer anders. Iemand met een Surinaams accent vinden mensen al gauw een beetje sloom, maar dat kan veranderen als ze zo iemand energiek zien rondlopen. Iedereen kent ook het effect dat een meisje met een hoofddoekje veroorzaakt als ze haar mond opendoet en plat Rotterdams blijkt te spreken.’

Tellsell

Doeleman stelt voor om in het onderwijs Nederlands aan buitenlanders meer aandacht te besteden aan de taalklanken: ‘Nu is uitspraakonderwijs te veel een ondergeschoven kindje. Leraren denken dat een accent toch niet af te leren is. Volgens mij is dat niet waar.’

Belangrijker is nog dat mensen hun vooroordelen los moeten laten. Doeleman: ‘Je mag best horen dat iemand een Turk of een Duitser is, als je daar maar geen negatieve conclusies aan verbindt Dat een buitenlands accent niet per se in iemands nadeel werkt, zie je aan die tellselluitzendingen. Een Amerikaans accent klinkt in de oren van potentiële klanten kennelijk alleen maar aantrekkelijk. Mensen beoordelen geen accenten, maar sprekers.’

Rianne Doeleman, Native Reactions to Nonnative Speech. Tilburg, Tilburg University Press, 1998. (Studies in Multilingualism 13). ISBN 90 361 9566 3