Onze Taal. Jaargang 67

[p. 334]

Peter-Arno Coppen en Henk Tetteroo
Ont- is in

Het heeft er veel van weg dat het voorvoegsel ont- de laatste tijd een verrassende nieuwe populariteit geniet. Zo sprak de toenmalige minister van Milieu, Margreet de Boer in haar nieuwjaars-toespraak van 1997 van ‘onthaasten’, en vertrouwde Brigitte Kaandorp Paul de Leeuw in een talkshow in 1998 toe dat zij meer van ‘ontknapen’ houdt dan van ontmaagden. En minister Els Borst beweerde in februari 1998 in het dagblad Trouw dat de PvdA wil ‘betuttelen’, terwijl zij meer ziet in ‘onttuttelen’. Hoe zit dat eigenlijk met dat ont-?

In Onze Taal van mei dit jaar werden woordvormen op ont- besproken in de rubriek ‘Vraag en antwoord’. De Taaladviesdienst constateerde dat de meeste woordvormingen met ont-de betekenis ‘ontdoen van’ hebben (zoals in ontluizen, ontvetten), maar dat de betekenis ‘beginnen met’ ook voorkomt (ontbranden, ontspringen). Toch zijn niet alle vormen in deze twee betekenissen te vangen. Wat moeten we met ontmoeten of ontkomen?

ont + zelfstandig naamwoord ‘verwijderen van...’

ont + luis = ontluizen

ont + blad = ontbladeren

ont + bos = ontbossen

ont + pit = ontpitten

ont + volk = ontvolken

ont + war = ontwarren

Nieuw: ont + haast = onthaasten

Nieuw: ont + polder = ontpolderen

Nieuw: ont + knaap = ontknapen

ont + bijvoeglijk naamwoord ‘omzetten in het tegengestelde’

ont + geel = ontgelen

ont + hard = ontharden

ont + rond = ontronden

ont + zilt = ontzilten

ont + zwart = ontzwarten

Nieuw: ont + leuk = ontleuken

● Verwijderen

Het voorvoegsel ont- is volgens historische grammatica's ontstaan uit het gotische and(a) (‘tegen’), waar ook ons woord antwoord vandaan komt en waaruit we ook ontmoeten (‘tegenkomen’) kunnen verklaren. Maar dat

is niet alles. Ook door verwarring met het voorvoegsel on- (zoals verontreinigen uit onrein) en het voorvoegsel in- (zoals in ontbranden van in brand) zijn in het verleden woorden met ont- gevormd.

De hedendaagse woordenboeken (onder andere de grote Van Dale) geven als betekenis voor het voorvoegsel ont- vier mogelijkheden: tegenstelling, scheiding, begin en verwijdering. Alleen de laatste mogelijkheid geldt nog als productief, dat wil zeggen: komt nog in nieuwvormingen voor. Het betreft hier een afleiding met als grondwoord een zelfstandig naamwoord. Ontpitten en ontkurken zijn duidelijke voorbeelden, waarbij de betekenis ‘verwijderen van pitten, kurken’ zich onmiddellijk opdringt.

Nieuwvormingen als onthaasten en ontpolderen kunnen zo probleemloos verklaard worden. Onthaasten kan bijvoorbeeld heel goed afgeleid zijn van ont- met het zelfstandig naamwoord haast, dat de betekenis ‘het verwijderen van haast (bijvoorbeeld uit de samenleving)’ oplevert.

De andere betekenisaspecten (tegenstelling, scheiding, begin) leken tot voor kort doodverklaard. Dat wil zeggen: ze waren alleen nog te herkennen in woorden die in vroegere fasen van het Nederlands ontstaan zijn. Het gaat dan om afleidingen met als grondwoord een werkwoord. Zo ontstond onthullen als tegengestelde van hullen, en ontheiligen als tegengestelde van heiligen. De vormen met betekenisaspect ‘beginnen met...’ (het zogenoemde ‘inchoatieve’ aspect) zijn waarschijnlijk ontstaan uit verwarring met het voorvoegsel in- (zoals ontbranden en misschien ontbijten). De betekenis ‘scheiding’ zien we bijvoorbeeld in ontkomen of ontglippen.

ont + werkwoord ‘beginnen met...’

ont + bijten = ontbijten

ont + branden = ontbranden

ont + kiemen = ontkiemen

ont + waken = ontwaken

‘scheiding’

ont + vluchten = ontvluchten

ont + komen = ontkomen

ont + gaan = ontgaan

‘tegenstelling’

ont + binden = ontbinden

ont + heiligen = ontheiligen

ont + hullen = onthullen

ont+ laden = ontladen

ont + spannen = ontspannen

ont + storen = ontstoren

Nieuw: ont + kantelen = ontkantelen

Nieuw: ont + privatiseren = ontprivatiseren

Nieuw: ont + magnetiseren = ontmagnetiseren

● Wederopstanding

De laatste tijd zien we echter een wederopstanding van deze mogelijkheden. Het ‘ontkantelen’ van een auto

[p. 335]

(voorkomen dat hij kantelt) is ontegenzeggelijk afgeleid uit ont- met het werkwoord kantelen. En ontlezing (het verdwijnen van het lezen) komt van ont- met lezen. De betekenis lijkt een combinatie van de bekende aspecten (tegenstelling, verwijdering).

Een bijzondere hedendaagse vorm van afleiding zien we bij werkwoorden die al met een voorvoegsel be- of ver- beginnen. In dit geval wordt het voorvoegsel simpelweg ‘gesnoeid’ en vervangen door ont-. Op die manier krijgen we ontzamelen van verzamelen, en onttuttelen van betuttelen.

Hoe komt het dat ont- juist deze vier betekenisaspecten laat zien, en vanwaar die wederopstanding van een doodgewaande woordvorming? Het antwoord zit in het verband: de vier betekenisaspecten zijn varianten op het bereiken van een toestand die tegengesteld is aan de huidige toestand. Zo leidt ‘ontpitten’ tot een toestand zonder pitten, en ‘ontharden’ tot een toestand die als ‘niet hard’ te omschrijven is. En als je bijvoorbeeld een verantwoordelijkheid ontvlucht, leidt dat tot een toestand waarin die verantwoordelijkheid er niet is. Ten slotte: als iets ‘ontbrandt’, dan verandert de toestand van ‘niet branden’ in ‘wel branden’.

ont + ‘gesnoeid werkwoord’ ‘tegenstelling’

Nieuw: ont + betuttelen = onttuttelen

Nieuw: ont + vertrossen = onttrossen

Nieuw: ont + verzamelen = ontzamelen

Nieuw: ont + versnipperen = ontsnipperen

Signalement van nieuwe ont-woorden

‘Hoe ontkantel je een Mercedes?’

(Trouw, 20-11-'97) hoe voorkom je dat hij kantelt?

‘onttrossing’ (‘Jaartaal 1997’, door Frans van Lier, NRC Handelsblad, 27-12-'97) het bedrijven van televisiejournalistiek van niveau

‘ontzamelen’ (zelfde bron) het opruimen van kunstwerken uit museum-depots

‘De komende jaren vindt de eerste ontpoldering van Nederland plaats op het eiland Tiengemeten’ (de Volkskrant, 3-1-'98) het eiland deels onder water zetten als natuurbeheersmaatregel

Brigitte Kaandorp zegt tegen Paul de Leeuw dat ze van ‘ontknapen’ houdt (Laat de Leeuw, 7-2-'98) het ontmaagden van jongens/mannen

‘Waar de PvdA wil betuttelen, willen wij juist onttuttelen.’ (minister Borst, Trouw, 24-2-'98) het onafhankelijk maken van mensen

‘Het spook van de ontlezing waart nergens rond.’ (Trouw, 24-4-'98) uit een rapport blijkt dat lezen populair blijft

‘Van Warmerdams Brand is een radicaal ontleukte Buster Keaton’ (Trouw, 30-4-'98) Van Warmerdam voert een personage op dat ontdaan is van alle leukheid

‘Ontprivatisering op alle gebieden’ (Trouw, 4-5-'98) een programmapunt van de Nieuwe Communistische Partij Nederland

‘De ongebruikte diskettes worden ontmagnetiseerd’ (uit een ongedateerde folder van Bureaubewust, een zaak in Utrecht) ontdaan van magnetische informatie

Een ambtenaar van de Provincie Zuid-Holland rept van de ‘ontsnipperingsprogramma's van Rijkswaterstaat’ (bijeenkomst op 11-5-'98) bedoeld worden maatregelen om de effecten van doorsnijdingen van het landschap door nieuwe wegen te verzachten

● Optimaal

Samengevat, en enigszins losweg gezegd, zou je de betekenis van ont- dus kunnen weergeven als: ‘het bewerkstelligen van een tegengestelde toestand’. In de productieve gevallen wordt die toestand uitgedrukt door het grondwoord. ‘Onthaasten’ is het bewerkstelligen van een toestand zonder haast, ‘ontleuken’ van een toestand zonder leukheid, ‘ontkantelen’ van een toestand zonder kantelen.

Bij nader inzien blijkt met al die nieuwvormingen dus niets nieuws onder de zon. De woordvormingen met ont- hebben door de jaren heen globaal steeds dezelfde betekenis gehad. De uitgestorven mogelijkheden (scheiding, begin) waren in zoverre afwijkend, dat het grondwoord niet de begintoestand uitdrukte. Geen wonder dat juist die uitstierven. En geen wonder dat juist de andere gevallen zich konden handhaven. De taal maakt graag optimaal gebruik van beschikbare middelen.