Onze Taal. Jaargang 67

[p. 317]

?Vraag en antwoord!
Taaladviesdienst

● Sanctioneren
? In een bedrijfsreglement kom ik de volgende zin tegen: ‘Om de navolging van deze regels te bevorderen, staat het de organisatie vrij overtredingen te sanctioneren.’ Is sanctioneren hier goed gebruikt?

! Nee, zo kan sanctioneren in Nederland niet gebruikt worden; in Vlaanderen is sanctioneren in deze betekenis gebruikelijker maar wel omstreden.

In de voorbeeldzin wordt met sanctioneren ‘bestraffen’ bedoeld. Deze betekenis komt in de woordenboeken niet voor. Van Dale vermeldt bij sanctioneren: ‘1. sanctie verlenen aan -, syn. goedkeuren, bekrachtigen; 2. waarborgen: de op overtreding gestelde boete sanctioneert de nakoming van het voorschrift.’ Andere hedendaagse woordenboeken geven vergelijkbare omschrijvingen. Alleen het (Vlaamse) woordenboek van Verschueren vermeldt naast ‘bekrachtigen, goedkeuren, wettigen’ ook ‘straffen’, waarbij opgemerkt wordt dat sanctioneren alleen in Zuid-Nederland (Vlaanderen) in deze betekenis gebruikt wordt. Ook twee naslagwerken waarin Vlaams taalgebruik aan de orde gesteld wordt, het Woordenboek voor correct taalgebruik en Dag in dag uit, van woord tot woord, behandelen het werkwoord sanctioneren; uit deze naslagwerken blijkt dat ‘(be)straffen’ een minder juiste, Vlaamse betekenisvariant van sanctioneren is. Deze betekenis is waarschijnlijk letterlijk uit het Frans overgenomen; het Franse sanctionner betekent onder andere ‘(be)straffen’.

Dat sanctioneren ook wel in de betekenis ‘bestraffen’ gebruikt wordt, is goed voorstelbaar als we naar de tweede betekenis van Van Dale kijken. Hieruit blijkt dat een bepaalde straf (bijvoorbeeld een boete) de naleving van een gebod (bijvoorbeeld een wet of voorschrift) kan sanctioneren ofwel waarborgen. En de betekenissprong van ‘door met straf te dreigen waarborgen dat iets gebeurt’ naar ‘bestraffen’ is heel goed voorstelbaar.

● Allesbehalve/alles behalve
? Voor mijn gevoel bestaat alles behalve uit twee losse woorden, zoals in de zin ‘De bankmedewerker heeft de overvaller alles behalve het kleingeld gegeven.’ Nu tref ik in het Groene Boekje allesbehalve aan. Betekent dat nu dat er in de voorbeeldzin een fout staat?

! Nee, in uw voorbeeldzin is inderdaad alles behalve juist; twee losse woorden dus.

Of alles()behalve aaneen- of los geschreven wordt, hangt af van wat je ermee wilt uitdrukken. Alleen als het betekent ‘lang niet, allerminst, geenszins’, schrijven we het aaneen: ‘Hij zei dat de behandeling allesbehalve prettig was.’ In andere gevallen zijn het twee losse woorden; alles behalve betekent dan iets als ‘alle dingen/het geheel met uitzondering van’.

Het verschil tussen allesbehalve en alles behalve blijkt ook uit het feit dat de delen van allesbehalve niet van elkaar gescheiden kunnen worden door andere woorden (‘Hij zei dat de behandeling alles was behalve prettig’ is krom Nederlands), terwijl die mogelijkheid bij alles behalve wel bestaat: ‘De bankmedewerker heeft de overvaller alles gegeven behalve het kleingeld.’ Die scheiding tussen alles en behalve horen we ook duidelijk in het bekende reclamezinnetje ‘Jongens, jullie mogen echt alles van me weten, behalve mijn pincode.’

● Zuidoost-Noord-Brabant/Zuid-Oost-Noord-Brabant
? De naam van het zuidoostelijk deel van de provincie Noord-Brabant bestaat uit de volgende delen: zuid - oost - noord - Brabant. Maar hoe moet ik deze aardrijkskundige naam schrijven?

! Juist is Zuidoost-Noord-Brabant. De naam van de provincie is Noord-Brabant, met twee hoofdletters en een streepje. Deze schrijfwijze blijft hetzelfde, ook als er iets voor of achter de naam wordt geplaatst. Samengestelde windrichtingen, bijvoorbeeld zuidoost en oostnoordoosten, worden aaneengeschreven. Als zo'n windrichting deel uitmaakt van een aardrijkskundige eigennaam, wordt deze - geschreven met een hoofdletter - door middel van een streepje aan de rest van de naam gekoppeld: Zuidoost-Azië, Noordwest-Amsterdam en dus ook Zuidoost-Noord-Brabant.

● Humanitaire ramp?
? Tegenwoordig kom ik in kranten vaak de kreet een humanitaire ramp tegen. Dit kan toch niet kloppen, als je ervan uitgaat dat humanitair ‘menslievend’ betekent?

! Een humanitaire ramp is zo beschouwd inderdaad vreemd, maar toch is deze combinatie niet fout. Het bijvoeglijk naamwoord humanitair wordt hier op een bijzondere manier gebruikt: het drukt niet uit dat de ramp zelf humanitair is, maar dat het ‘vanuit het oogpunt van menslievendheid’ om een ramp gaat.

Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (1997) is in dit soort gevallen sprake van een indirect of metonymisch gebruik van bijvoeglijke naamwoorden. Meestal noemt een bijvoeglijk naamwoord een bijzonderheid van het zelfstandig naamwoord dat erop volgt: regenachtig weer is bijvoorbeeld weer dat regenachtig is. Maar soms bestaat er een andere relatie tussen het bijvoeglijk en het zelfstandig naamwoord. In bijvoorbeeld benauwd weer heeft benauwd niet echt betrekking op het weer, maar op het feit dat men het van het weer benauwd krijgt. Er is hier sprake van een stijlfiguur, en wel van de ‘hypallage’. In Literaire kunst legt Lodewick uit dat er bij een hypallage iets verschuift in de relatie tussen woorden: ‘het bijvoeglijk naamwoord staat weliswaar voor zijn kern maar verwijst naar iets of iemand anders, bijvoorbeeld de waarnemer’. Andere voorbeelden van een hypallage zijn een lopend buffet, een blijde gebeurtenis, een vegetarisch eethuis, een historisch dieptepunt en vallende ziekte. Een hypallage met dezelfde betekenisrelatie tussen bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord als een humanitaire ramp is een menselijke tragedie: ‘een tragedie vanuit het oogpunt van de menselijkheid’.

Als we een combinatie als een humanitaire ramp ‘fout’ zouden noemen, dan zouden we ook allerlei andere ingeburgerde combinaties moeten afkeuren. We kunnen deze beter beschouwen als een van de vele uitdrukkingsmogelijkheden van onze taal.