Onze Taal. Jaargang 67

[p. 294]

Woordverwerking [10]
Woordgeslacht en sekse
Rik Schutz - Uitgever Van Dale Lexicografie, Utrecht

Volgens de grote Van Dale is een blondje vrouwelijk en een ketelbinkie mannelijk. Veel taalgebruikers zullen waarschijnlijk hetzelfde oordeel hebben over de sekse van de aangeduide personen, maar toch zijn de afkortingen ‘v.’ respectievelijk ‘m.’ bij deze trefwoorden in Van Dale opmerkelijk. De redactie zelf beschouwt ze als slordigheidsfoutjes.

In de meeste woordenboeken staat achter elk zelfstandig naamwoord een letter m, o of v, of een combinatie daarvan. Die letters roepen meer vragen op dan ze beantwoorden. Om met de o'tjes te beginnen: die betekenen dat het trefwoord een het-woord is. Nu weten u en ik van alle het-woorden natuurlijk dat het het-woorden zijn, en als u er al eens een opzoekt, gaat het altijd om een woord dat met beide lidwoorden mag (aanrecht, deksel). Of de woordenboeken spreken elkaar tegen (algoritme, memo). En heel soms heeft de ene betekenis de en de andere het (wurm, bocht, sloop).

● Teloorgang

De aanduiding van het lidwoord is vooral interessant voor mensen die bezig zijn de Nederlandse taal te leren, dus kinderen en buitenlanders. Die zouden meer hebben aan expliciete informatie - dus het volledige lidwoord - dan aan een code o die verklaard wordt met ‘onzijdig’ en die het lidwoord het impliceert. Maar in woordenboeken is de traditie nu eenmaal machtiger dan de gebruikersvriendelijkheid.

De letters m en v, dienen díé dan een nuttig doel? Ze geven aan dat een trefwoord een de-woord is, maar dat zijn alle zelfstandige naamwoorden die geen het-woord zijn, dus dat hoeft eigenlijk niet vermeld te worden. Bovendien geven ze aan of een woord mannelijk of vrouwelijk is: het woordgeslacht of genus. Het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden leeft in het hedendaagse, algemene Nederlands niet meer - althans niet meer in het mijne. Ook de nieuwe editie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst constateert dat het systeem van drie woordgeslachten evolueert in de richting van een systeem met twee geslachten. Deze ontwikkeling en de teloorgang van het genusgevoel is bij jongeren verder voortgeschreden dan bij ouderen. In zuidelijke dialecten is het genus nog springlevend, zelfs met de bijbehorende naamvalsvormen (den hond, de hondenbelasting). In deftige schrijftaal komt het ook nog voor, al zijn dat eerder fossielen dan uitingen van levende taal (de vereniging wier oprichting). In gewone, verzorgde schrijftaal wordt in het noorden van ons taalgebied het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden in leven gehouden door naslagwerken; het onderwijs heeft het al opgegeven. Van een heel grote groep woorden is in de Woordenlijst van 1954 al aangegeven dat ze weliswaar vrouwelijk zijn of waren, maar dat ze ook wel mannelijk mogen heten. Ze werden van de hermafrodiete afkorting v(m) voorzien, zoals tafel en bank. Het zal geen halve eeuw meer duren voordat de laatste stap gezet wordt op weg naar de totale afschaffing van het onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden. Maar vooralsnog bestaat het onderscheid nog volop in de meeste woordenboeken.

● Hulp bij verwijzing

En wat moet de naslagwerkraadpleger met deze genusinformatie, die kennelijk zo belangrijk wordt geacht dat hij meteen na het trefwoord wordt gegeven? De functie van de lettertjes m en v is de taalgebruiker een aanwijzing te geven over het voornaamwoord waarmee hij/zij terugverwijst naar het de-woord. Dus men mag naar tafel verwijzen met ‘zij mist een poot’, maar ook met ‘hij wiebelt’. Naar woorden met een v'tje wordt men geacht met zij of haar te verwijzen. Mijn zin hierboven met ‘genusinformatie... hij wordt gegeven’ zou dus fout zijn, want informatie is een v-woord.

De genuskwestie wordt ingewikkelder doordat sommige woorden gebruikt worden om wezens aan te duiden. En wezens hebben vaak een eigen geslacht, een sekse, en die doet ertoe bij de keuze van het voornaamwoord waarmee je terugverwijst. Bij onzijdige woorden voor wezens met een sekse geven de meeste woordenboeken níét de toch zo relevante informatie dat het o'tje minder belangrijk is dan iets anders. Een meisje is altijd vrouwelijk en een jongetje altijd mannelijk, ook al zijn de woorden waarmee ze aangeduid worden onzijdig. Je kunt over een meisje en een jongetje wel zeggen: ‘het is twaalf en het is elf’, maar de terugverwijzing ‘zij is twaalf en hij is elf’ is een stuk duidelijker. De Hedendaagse Van Dale gaf in de eerste druk een ♀ of ♂ mee om aan te geven of er met zij of hij moest worden terugverwezen. In de tweede druk zijn die ondubbelzinnige tekentjes helaas vervangen door de letters v en m, die elders het woordgeslacht - en dus juist niet de sekse - aanduiden.

[p. 295]

● Sekse of genus?

Ook voor de-woorden die een persoon aanduiden, geldt dat het biologisch geslacht bepaalt of het hij/zijn of zij/haar is. Als de sekse niet duidelijk is, is het hij/zijn. Soms bepaalt de betekenis van het woord het biologisch geslacht (oma, vader), soms de context (arts met zwangerschapsverlof; patiënt met penispiercing). Maar woordenboeken hebben moeite met het uit elkaar houden van woordgeslacht en sekse. Woordenboeken verschillen onderling ook in de manier waarop ze zich uitspreken over het biologische geslacht van de met de-woorden aangeduide wezens. Het is de Hedendaagse Van Dale bekend dat een arts een vrouw kan zijn, maar dat heeft geen invloed op de aanduiding van het genus: het woord is voorzien van de afkorting (m.). Dezelfde afkorting wordt gebruikt voor zelfstandige naamwoorden die van een bijvoeglijk naamwoord zijn afgeleid, zoals blinde en heilige. Wolters' Koenen doet het anders. Die laat nadrukkelijk in het midden of er een man of een vrouw wordt aangeduid met het woord door de aanduiding m,v te gebruiken voor alle de-woorden die zowel naar een mannelijke als een vrouwelijke persoon kunnen verwijzen (dus zowel arts m,v als zieke m,v). De grote Van Dale doet iets daartussenin: (m.) bij de arts, en (m.-v.) bij de zieke, met dezelfde bedoeling als de m,v in het woordenboek van Koenen. De drie genoemde woordenboeken geven bij de-woorden die exclusief een vrouwelijk wezen aanduiden, zoals oma, de afkorting v.

● Van beiderlei kunne

Hoezeer lexicografen in hun maag zitten met de wisselwerking tussen genus en sekse blijkt bij woorden die nieuwe betekenissen ontwikkelen, of samenstellingen met meer of minder sekse. Voor de grote Van Dale is een hoer altijd een vrouw en dus een v-woord. Als voorbeeld onder dat trefwoord is ‘ouwe hoer = kletskous’ opgenomen. Verderop is ouwehoer ook trefwoord, waar het intussen de code (m.-v.) heeft gekregen. Koenen heeft naast de v-hoer ruimte gemaakt voor een afzonderlijke hoer m en maakt van ouwehoer een m,v. De Hedendaagse Van Dale maakt geen melding van mannelijke hoeren, laat het woordgeslacht intact bij de samenstelling en geeft dus beide een v. De nicht is een voorbeeld van een vrouwelijk woord dat een betekenis voor mannen heeft ontwikkeld. In de Hedendaagse Van Dale is er een aparte nicht met genus m. toegevoegd, evenals in Koenen. De grote Van Dale geeft bij de nicht v. een vierde betekenis ‘mannelijke homoseksueel’, maar de samenstelling relnicht is weer m., net als in de Hedendaagse Van Dale. Daarin is ook de overdrachtelijke betekenis van melkkoe voorzien van een eigen, mannelijk genus, terwijl koe een v-woord is.

Ook bij mannelijke woorden die een expliciet vrouwelijke betekenis ontwikkelen, wordt soms een vrouwelijk genus toegekend, maar niet consequent. Koenen en de Hedendaagse Van Dale introduceren een afzonderlijke vrouwelijke stoot, terwijl de grote Van Dale onder betekenis 14 van het m-woord expliciet aangeeft dat het om personen van beiderlei kunne kan gaan.

Bij woorden met het genus v(m) blijft het afsplitsen van een expliciet vrouwelijke betekenis in de drie woordenboeken achterwege bij bijvoorbeeld kat (‘snibbig meisje’). Tot slot nog een voorbeeld van hetzelfde type als het blondje uit het begin van dit stukje. In de Hedendaagse Van Dale op cd-rom zijn een paar recente woorden toegevoegd die nog niet in het boek staan. Bij één daarvan drong het geslacht zich kennelijk ook zo sterk aan de lexicograaf op dat hij (♂) uit de bocht vloog met de woordgeslachtaanduiding. Het gaat om huppelkutje, dat volgens dit woordenboek een woord is met de en v.

● Onbegrijpelijk

Het wordt tijd dat Nederlandse woordenboeken genus en sekse nadrukkelijk uit elkaar gaan houden en explicieter en homogener gaan aanduiden wat er eigenlijk gecodeerd wordt. Het huidige beleid laat de woordenboekgebruiker in de kou staan met een onbegrijpelijk genusverschil tussen outcast (m.) en outlaw (m.-v.) in hetzelfde woordenboek. In beide gevallen gaat het om een noch mannelijk noch vrouwelijk de-woord dat zowel een man als een vrouw kan aanduiden. Maar dat staat er niet.