Geschiedenis op straat
Citadellaan
Riemer Reinsma
Trap er niet in: er zijn heel wat straten met het woord citadel waar nooit ofte nimmer een citadel heeft gestaan. Zo hebben Gorkum en Zaltbommel nieuwbouwwijken met sfeervolle namen voor kastelen en forten - maar er is daar vanouds alleen maagdelijk weiland geweest. Naar een echte citadel verwijzen waarschijnlijk wél de Citadelstraten van Alphen (Gelderland) en Lith.
Een citadel is een fort van flinke omvang, met woonverblijven. Het woord citadel is via het Frans (citadelle) ontleend aan het Italiaanse cittadella, dat een verkleinwoord is bij cittá, ‘stad’. Zo'n fort lag vlak buiten een stad, liefst op een heuvel. Het diende om de stad te beschermen of te beheersen - dat hangt er maar van af vanuit welke gezichtshoek je het bekijkt: als er in de citadel een bezettingsmacht gelegerd was, kon je moeilijk van ‘bescherming’ spreken. Die dubbelzinnigheid - bescherming of overheersing? - ontbreekt in het woord bril, dat soms als synoniem gebruikt werd. Deze term was volstrekt eenduidig: hij bracht tot uiting dat het fort een soort verrekijker was waarmee het leger de stadsbevolking in de gaten hield.
De citadel in Den Bosch, 17de eeuw.
Foto: Stadsarchief 's-Hertogembosch
De meeste Nederlandse citadellen zijn allang gesloopt. Een uitzondering vormt de citadel van 's-Hertogenbosch, gelegen bij de Citadellaan. Dit fort werd in 1637, in de nadagen van de Tachtigjarige Oorlog, gebouwd om de rooms-katholieke bewoners van Den Bosch in toom te houden en kreeg dan ook de spottende bijnaam Papenbril. Toegegeven, de bezetters deden weinig pogingen om hun wantrouwen te verhullen: alle huizen in de omgeving van het fort werden afgebroken, en zelfs de naburige Sint-Pieterskerk moest eraan geloven.
Maar het was niet alleen de Republiek die zijn tegenstanders scherp in de gaten hield. Ook de Spanjaarden deden dat. Bij Hulst hadden zij het fort Sint-Anna gebouwd om Zeeland te kunnen beteugelen. Dit fort stond bekend als de Geuzenbril. Men heeft weleens gedacht dat bril, in deze betekenis gebruikt, hetzelfde woord is als breidel en het Engelse bridle - ook al een instrument waarmee je iets in bedwang houdt. Maar de wetenschap der etymologie verzekert ons dat de overeenkomst tussen beide woorden geheel op toeval berust.
De allerbekendste citadel is natuurlijk die van Antwerpen. Ook deze is van de aardbodem weggevaagd. Het fort werd beroemd tijdens de Belgische Opstand. Van hieruit voerden de Hollanders een bombardement uit op Antwerpen. Tevergeefs, maar het nationale gevoel bereikte ongekende hoogten. En elke zichzelf respecterende dichter bezong de heldhaftige strijd in Antwerpen. Dit gaf de satirische schrijver J.J.A. Goeverneur in 1874 aanleiding om te spreken van ‘'t aanhoudend snaargedruisch der duizend Citadel-poëten’.
Auteursrechtelijk beschermd