Onze Taal. Jaargang 67

[p. 168]

woordenboek van de poëzie
Aanvangstvallig... velderslot
Guus Middag

Hottentottententententoonstelling. Dat was jarenlang, althans in het taalkundig universum van mijn lagere school, het langste woord dat een mens kon verzinnen. Hoe we eraan kwamen, wist niemand, en wat we ons er precies bij moesten voorstellen evenmin, maar dat deed er ook niet zoveel toe. Het plezier zat in het foutloos, en liefst zo snel mogelijk, uitspreken ervan: hottentottententententoonstelling. 33 letters. Een langer woord kon volgens ons niet bestaan, al had je natuurlijk altijd weer slimmeriken die dan kwamen aanzetten met een hottentottententententoonstellingstoegangsbewijs.

Van aanvang tot slot

Aanvangstvalligkuurwerkstukwerkkrachterwerkplaatstaanvalligstoelgangst-
valligstoelgangbaardluisterrenwachterwerkerkraambeider-
donsterfelijkkleedvermakelijkheiderdonsterfelijkdienstplichtgevendeel-
sombergtochtendeldarmoedertientalrijkdomkoplichtgevenwellustmoor-
deelnamelijkstoeterugkeerkringlopennevruchtboomtakkerbouwlandbouwsteen-
slagroomijsvogeleendrachterovergeetmijniet-
geziendeomstandighedendagelijkwaardigheidennebooms-
langdraderwerkkringlopereereplaatstengelehaar-
emspoorlogikapottenbakkerijwegwijzerdradeloosterrenwachterbak-
steendrachterbaksteenslagtandersomberoofvogeleendrachthoekhuisraadhuisvrouw-
kleedvermaakschuittochtvlaagveenheidennebomens-
apenhouderdomwegwijzerdraadgeverzwijnglasscherfdeelwoord-
eeltekengetallangoordeelsomberichtlijnrechterkantoorwormeneerslagroomsoester-
loopsychemieterstondergangpaddestoelganglamperkamentaalgebrekstok-
ouderdomoorpijnstillendenderenpaardvarkadelaarzelinguïstiekummelkbroodborst-
kasplantilopendantikristalgeheelhuidspierenbakvisvangstzweetlustmoordeel-
namensenhandijviervouderderangstdroomtaartsvaderl-
atentzeilanderijbewijsvogeliefdelevenwellusthofnarcis-
suspectoraalmoestuinierlandmaniersteensklapsuspensel-
enietwattendelementaalregelantier-
elierdichtbijsterkersversvoetstapvoetstander-
sommerendeelsommigrantsoenere-
plaatstledemaatjesharingslangstaandachterdeeltekenkunstbeenwonder-
steekwonderderangstzweetgragebolleboos-
aardigwatandersnietsnutsbedrijfveerkrachterste-
vorenpaardewerkstukvallendenderendeerniswekkenmerkbaarmoeder-
materiemensentochwatmoetiktaktentastbaarmoedermatel-
oostzeepwaterstandeloostzeepwatertandend-
rietveldslagveldslagveldslagvelderslot

Uit: Leo Vroman, De godganselijke nacht. Amsterdam, Querido, 1993

● Records

Wat is het langste Nederlandse woord? Die vraag wordt beantwoord in paragraaf 57, ‘Het langste woord’, van Battus' Opperlandse taal- & letterkunde (1981). Om op 33 letters of meer uit te komen hoeft men geen hottentottenwoorden te verzinnen, zo blijkt daaruit. Landbouwmechanisatietentoonstelling: 35 letters. Ziektekostenverzekeringsmaatschappij: ook 35. Consumentenbelangenbehartigingsorganisaties: 43 letters. In de tiendelige Algemene Winkler Prins komt bij het trefwoord huisvuil het 47-letterige woord gemeentereinigingsroltrommelhuisvuilophaalauto's voor. Het nationale record is in handen van de heer Van Geen, hoofd van de Openbare Lagere Thorbeckeschool in Alphen aan den Rijn, die in maart 1978 in zijn eigen gestencilde schoolkrant het woord kindercarnavalsoptochtvoorbereidingswerkzaamhedendrukte noteerde: 55 letters.

Het gebruik van lange woorden is niet meteen iets waar dichters op uit zijn. Die proberen het in het algemeen juist kort te houden. En bovendien moedigen vormverschijnselen als de versregel en de strofe het maken van lange woorden ook niet bepaald aan: dat levert maar gedoe op met afbrekingstekens en overlopende regels. De langste woorden zullen vermoedelijk dan ook bij nonsens- en plezierdichters te vinden zijn, of bij dichters die zich graag afzetten tegen het ingetogen en beknopte karakter van de meeste poëzie. Bij Lucebert zal de geest van verzet zeker hebben meegespeeld toen hij besloot dat hij (in zijn gedicht ‘illusies onder de theemuts’, in Val voor vliegengod, 1959) een vlindervleugel met zijn bonte veelkleurige tekening het best, en het beknoptst, kon beschrijven als een ‘porseleinen vingerhoedsossenstaartogentroostkamelenkruispapillenwormsegmentengewaad’. 71 letters.

● Ketting

Een mooi woord, maar toch niet meer dan een lettergreep vergeleken bij het megawoord waarmee Leo Vroman in 1993 het nationale record in de categorie poëzie overnam. Toen verscheen, in de bundel De godganselijke nacht, het gedicht ‘Van aanvang tot slot’, dat in zijn geheel bestaat uit één, dertig regels tellend woord. Geschatte totale lengte: 1464 letters. Het is niet zomaar een lang woord, gevormd door bestaande woorden achter elkaar te plakken, zoals bij Lucebert, maar een kettingwoord, zoals ik het nu maar even noem. De delen haken als schakels van een ketting in elkaar: het laatste deel van het eerste woord is meteen ook het eerste deel van het tweede, enzovoort. Aanv-ang, ang-stval-lig, lig-k-uur, uur-werk, werk-stuk leidt tot aanvangstvalligkuurwerkstuk - en dat is nog maar het begin.

Het procédé levert wat je noemt dichte tekst op, een op het eerste gezicht ondoordringbaar letterwoud. Het kan wel gelezen worden, maar dan toch vooral met een Opperlandse instelling. Men kan gaan tellen: letters, lettergrepen, frequenties van se-

[p. 169]

quenties en dergelijke. Men kan verschillende typen schakelingen rubriceren. Men kan op zoek gaan naar clusters waarvan de woorden ook inhoudelijk overeenkomst vertonen (paardvarkadelaar), of naar binnenrijmen (suspenselenietwattendele) of herhalingen (voetstapvoetstandersom). En men kan onderweg ook simpelweg genieten van allerlei bizarre nieuwvormingen: logikapottenbakkerij, taalgebrekstokouderdom, egelantierelierdicht.

● Implosie

Intussen zit er in deze stroom lettergrepen wel degelijk een mededeling verborgen. Het gedicht heet niet voor niets ‘Van aanvang tot slot’. Wie daadwerkelijk van aanvang tot slot leest, ziet dat het met dit gedicht niet goed afloopt. Er duiken, naarmate het einde nadert, steeds meer dreigende woorden op (stukvallendenderendeerniswekken) en steeds meer herhalingen (baarmoedermate, oostzeepwater), alsof het woordcombinatieprocédé langzaam in zichzelf vastloopt. Het is de aankondiging van een andere, inhoudelijke ineenstorting. Aan het eind blijft het woord steken in een reeks herhalingen waaruit het blijkbaar niet meer vlot te trekken valt: veldslag - slagveld - veldslag - slagveld - veldslag, waarna bij wijze van laatste reutel alleen nog slagveld - elders - slot volgt. Het is, lijkt mij, een aankondiging van het einde van de wereld: als op elk slagveld alleen nog maar een nieuwe veldslag volgt, is het slot nabij.

Het is een implosie van taal, dit gedicht, een bom van losse woordflarden en betekenissen, een letterlijk zinloos geval - op te vatten als een beeld voor de zinloze bom die binnenkort aan alles een einde kan maken. Het enige deel van het gedicht dat zich aan het schakelvoorschrift onttrekt, is een rijtje letters, te vinden in de tweede regel van onderen, waarin te midden van alle moord en doodslag nog net de wanhopige stem van de dichter zelf te horen is: ‘mensentochwatmoetik’.

Noteren wij dus in het woordenboek van de poëzie: ‘aanvangstvallig...velderslot (onz., meervoud onbekend), de hele wereld, van begin tot vermoedelijk einde. Zie ook: kernbom.’