Onze Taal. Jaargang 67

[p. 146]

[Nummer 6]

[p. 147]

Loeien en stoeien met de stomme e
Marc van Oostendorp

De meeste Nederlanders zeggen [eh] als ze aarzelen tijdens het spreken. Waarom maken ze precies díé klank en geen andere? En waarom horen we diezelfde klank als mensen praten over [mellek] in plaats van [melk], of over een [menuut] in plaats van een [minuut]? De kleinste klank van het Nederlands is tegelijkertijd de bijzonderste.

Ukunt uw koe beter niet laten meedoen aan het radiospelletje ‘Zeg eens eh...’ Daarin moeten de kandidaten zo lang mogelijk aan het woord blijven zonder [eh] te zeggen. In kinderboeken wordt wel beweerd dat de klank van koeien [boe] is, maar wie luistert, weet wel beter. Het geluid van een loeiende koe is het best te vergelijken met de klank die in het radiospelletje nu juist verboden is. Taalkundigen noemen die klank meestal ‘sjwa’ en soms ‘stomme e’. Er is door de jaren heen over geen klank zoveel geschreven als net over deze ene kleine klinker.

Een belangrijke reden hiervoor is dat deze klinker de kortste is die we in het Nederlands kennen: de gemiddelde tijdsduur van een sjwa is korter dan de helft van de duur van de aa van haak. Bovendien is de sjwa de klank waarvoor mensen zich het minst hoeven in te spannen. Als iemand alleen maar zijn stembanden laat trillen en de lucht vervolgens ongehinderd naar buiten laat stromen, maakt hij precies de sjwa. Voor elke andere klinker moet een spreker meer moeite doen: zijn mond wijder opensperren, zijn lippen meer ronden of zijn tong hoger opheffen. Voor de sjwa hoeft dit allemaal niet. Die komt zo naar buiten stromen. Dat is dan ook de reden dat de klank van de koe zoveel op deze klinker lijkt: het beest kan de klankstroom die uit zijn stembanden komt niet vervormen met zijn tong of zijn lippen.

● Autemebiel

Van die eenvoud maken sprekers handig gebruik. Vindt de buurvrouw melk een lastig woord om uit te spreken? Dan zegt ze [mellek]. Weet ze even niet meer wat ze zeggen moet, maar wil ze toch aan het woord blijven? Dan zegt ze ‘Ik... eh... weet het zeker.’ Heeft ze geen zin om haar lippen te ronden en de o's in automobiel te vormen? Dan zegt ze [autemebiel]. De stomme e is de joker van het Nederlandse klinkersysteem.

Aan de andere kant kunnen mensen allerlei dingen niet met de sjwa doen die ze met andere klinkers wel kunnen. Er een ingewikkelde lettergreep omheen bouwen bijvoorbeeld. Een gewone klinker kan twee en in sommige gevallen zelfs drie medeklinkers voor zich hebben in dezelfde lettergreep, zoals te zien is in woorden als drie, broer en straat. Maar een stomme e aan het eind van een woord duldt hooguit één medeklinker voor zich in de lettergreep. Dat is de reden waarom we in het Nederlands niet [ka-dre], [pa-pa-vre] of [ta-fle] zeggen, maar [kader], [papaver] en [tafel]. Een stomme e in de eerste lettergreep van een woord heeft overigens meer mogelijkheden, zoals we kunnen zien aan het woord precies - al spreken sommige mensen ook dat woord weer uit als [persies].

De enige echte uitzonderingen op deze regel zijn chique leenwoorden uit het Frans, zoals timbre en oeuvre, die zich ook anderszins niet hebben aangepast aan het Nederlandse klanksysteem: timbre heeft in de eerste lettergreep een nasaal uitgesproken klinker, en ook de eerste klinker van oeuvre klinkt niet oer-Hollands. Zouden we deze woorden echt in het Nederlandse systeem inpassen, dan zouden we ongeveer [timber] en [uiver] zeggen.

● Zwakte

De verklaring voor de beperkte gebruiksmogelijkheden van de stomme e ligt in de zwakte van de klinker. Hij is kort en hij is weinig geprononceerd. Daarom verdraagt hij maar weinig medeklinkers om zich heen. De kern van het kleine groepje klanken dat we een lettergreep noemen, is in het Nederlands altijd een klinker. De medeklinkers brengen alleen kleine vervormingen aan in deze klank, maar de ‘sound’ van de lettergreep wordt geleverd door de klinker. Als die klinker minimaal is, is de lettergreep dat ook. Er mogen daarom niet te veel medeklinkers aan het begin van de lettergreep staan, en twee is in het Nederlands kennelijk al te veel. Als we in een lettergreep konden kamperen, was de klinker de tentstok en waren de medeklinkers het doek: als de stok te zwak is, mag het doek niet te zwaar zijn.

Illustratie: Frank Dam

Wat voor het Nederlands geldt, geldt daarom nog niet meteen voor andere talen. In het Frans zijn cadre, papavre, table, timbre en oeuvre immers wel min of meer alledaagse woorden. Toch is er ook met de sjwa in het Frans iets aan de hand. Om dat te zien, moeten we nu juist niet naar het begín maar naar het éínd van de lettergreep kijken. Ook daar kan in het Frans, net als in het Nederlands trouwens, eventueel een medeklinker staan. Het Franse woord voor ‘zee’ is bijvoorbeeld mer, en hun

[p. 148]

leraar noemen Franse jongeren prof. Alleen de sjwa staat in het Frans nooit in een gesloten lettergreep. Sterker nog, het Frans wringt zich in allerlei bochten om maar geen medeklinker op een sjwa te laten volgen. Het Franse woord voor ‘kopen’ is a-che-ter. De eerste e in dat woord wordt als een sjwa uitgesproken. Dat verandert als de volgende t de lettergreep afsluit. ‘Ik koop’ is in het Frans j'a-chèt(e). De t sluit de tweede lettergreep van het woord nu af, en de sjwa verandert in een volle e-klank: het woord rijmt op het Nederlandse pet.

● Papavrel

Zowel in het Frans als in het Nederlands kan de sjwa dus hooguit twee medeklinkers in dezelfde lettergreep hebben. Alleen als het gaat om de precieze plaats waar deze medeklinkers staan, verschillen de twee talen. In het Nederlands zeg je [papaver] en in het Frans [papavre]. Maar een denkbeeldig woord als papavrel kan men nergens met een stomme e uitspreken: niet ten noorden en niet ten zuiden van Maastricht.

Wat alle eigenaardigheden van de stomme e vooral fascinerend maakt, is dat ze volstrekt natuurlijk zijn, en niet aangeleerd. Een kind leert van zijn ouders en onderwijzers nooit dat het [mellek] moet zeggen en niet [mellok]. Het leert hooguit dat [mellek] fout is. Als het dan toch een klinker invoegt, bepaalt het de aard van die klinker zelf. Daarbij gebruikt zo'n kind waarschijnlijk een soort taalkundige Wet van de Minste Weerstand. Als je toch een klinker gebruikt, laat dat dan maar de makkelijkste zijn.

● Vertrouwelijk

Wat moeten we nu met deze kennis? Moeten we de natuur op haar beloop laten en ongeremd [mellek] zeggen, en [menuut]? Het hangt er maar van af. In zekere zin zijn we allemaal meertalig: we beheersen meerdere varianten van het Nederlands tegelijkertijd, waaronder een variant die we gebruiken als we onze moeder op haar verjaardag bellen, en een andere die we gebruiken om nieuws voor te lezen. Als Henny Stoel in het journaal van acht uur over [menuten] begint te spreken, zijn er redenen om te protesteren: als alle onbeklemtoonde klinkers verworden tot stomme e's, zijn de woorden moeilijker te verstaan. Bij een taal die voor een grote groep mensen bedoeld is die elkaar niet kennen, is dat lastig. In een vertrouwelijk gesprek is de kans op verwarring minder groot.

Wij mensen hebben gelukkig een groot repertoire aan uitspraakmogelijkheden tot onze beschikking waaruit we kunnen kiezen: een natuurlijke uitspraak, een meer kunstmatige, en een bijna oneindige hoeveelheid vormen ertussenin. Een goede spreker beheerst meerdere registers. Juist die grote keuzerijkdom onderscheidt ons van de dieren. Wij mensen kunnen met een klein klankje een andere sfeer scheppen. Dieren hebben die mogelijkheden niet. Behalve [eh] kan een koe eigenlijk niets zeggen. Zelfs geen [boe].