Onze Taal. Jaargang 67

[p. 109]

[Nummer 5]

[p. 111]

Erik van der Spek
Politici in spagaat
Metaforen in verkiezingsprogramma's

De afgelopen maanden reisde het verkiezingscircus door het land, ter voorbereiding van de grote voorstelling op 6 mei. ledere avond zochten onze verkiesbare politici weer ergens in het land naar een nieuwe verpakking van hun voornemens. Beeldspraak speelde daarbij een belangrijke rol, net als in verkiezingsprogramma's. Want: ‘de burger is geen blok aan het been voor politiek en overheid, maar een partner met pit’.

Toen de verkiezingsstrijd in volle gang was, bloeide in de debatten de beeldspraak. Maar ook in de verkiezingsprogramma's - documenten die in de rust van de studeerkamer tot stand zijn gekomen, en waarvan de formulering nauwkeurig is gewogen - speelde beeldspraak een voorname rol. Dat hoeft niemand te verbazen: de échte politieke controverses zijn beperkt in aantal, en het grote publiek wordt er niet warm of koud van. Waar de inhoud op de tweede plaats komt, zullen politici meer aandacht moeten geven aan de vorm. Beeldspraak is daarbij een belangrijk hulpmiddel: metaforen en vergelijkingen kunnen verfrissend zijn en een nieuw licht werpen op een bekend verschijnsel.

Wat verraden metaforen over de ideeën van de politicus die ze heeft bedacht? Wat zeggen metaforen over de politieke kleur van de schrijver of spreker? We kennen de ‘hoeksteen’ (van de samenleving) van het CDA,

•
Sportmetaforen brengen iets van de dynamische kanten van sport over op een enigszins sleets onderwerp.
•

maar gebruikt het CDA andere metaforen dan de VVD? Hieronder een poging tot een (voorlopig) antwoord: een vergelijkend warenonderzoek naar beeldspraak in de verkiezingsprogramma's van de vijf grootste partijen, PvdA, VVD, CDA, D66 en GroenLinks. We leggen, om met Gerrit Komrij te spreken, de woordenbrij in een lek mandje en vangen druppel voor druppel op.

● Koorddansers

Is er een circus in de stad? Dan zijn er ook koorddansers, heeft men bij GroenLinks wellicht gedacht. ‘Een overheid op maat balanceert voortdurend op het slappe koord tussen bemoeizucht en nalatigheid’, vermeldt het verkiezingsprogramma. ‘Op het moment is de overheid de daarvoor benodigde evenwichtskunst lang niet altijd meester.’ Als koorddansers dreigen te vallen, span je een vangnet, maar daar blijkt bij D66 iets anders mee bedoeld te zijn: ‘Als de sociale zekerheid een springplank is voor mensen die zelf in hun onderhoud kunnen voorzien, dan ontstaat meer financiële ruimte voor het vangnet voor mensen die recht hebben op zorg.’

Politici zijn koorddansers, maar vaker zijn het sporters. Zo vermeldt het PvdA-programma Een wereld te winnen dat het kabinet-Kok ‘alles uit de kast heeft gehaald’ om een evenwicht tussen economische doelmatigheid en sociale rechtvaardigheid te bereiken. Ook GroenLinks pleit tegen een overheid die zich ‘aan de zijlijn van het maatschappelijk leven opstelt’. De sportmetafoor strekt zich ook uit tot de burger: ‘Werken lijkt tegenwoordig wel een topsport. Je moet in goede conditie zijn en steeds hogere prestaties leveren.’ Een analyse die gedeeld wordt door D66: ‘Het is nog vaak alles of niets op de arbeidsmarkt. Of je bedrijft topsport, of je staat langs de lijn.’

Illustratie: Frank Dam

● Systematische verbanden

Sportmetaforen zijn populair in de politiek. Dat is niet zo gek: politieke concepten zijn vaak moeilijk grijpbaar en vragen om concretisering en verlevendiging. Bezuinigingen, bestuurlijke vernieuwing, arbeidstijdverkorting - het zijn allemaal belang-

[p. 112]

rijke onderwerpen, maar ze bezorgen de lezer niet meteen een strak gevoel. Vandaar de behoefte aan, zoals Jan Kuitenbrouwer het omschrijft, ‘kwiek en fit klinkende eufemismen voor bezigheden die de neiging hebben bloedklontering en aderblokkades te veroorzaken’. Sportmetaforen brengen iets van de dynamische kanten van sport over op een enigszins sleets onderwerp. En bovendien: wie sport zegt, zegt competitie, teamgeest, winnen of verliezen, moge de beste winnen. Niet voor niets gebruikte het CDA in 1986 advertenties waarin onder anderen Yvonne van Gennip, Joop Zoetemelk, Evert van Benthem en Nelli Cooman opriepen om op het CDA te stemmen.

Als politici en politieke commentatoren keer op keer metaforen uit de sport gebruiken, zien ze blijkbaar een systematisch verband tussen politiek en sport. Dergelijke systematische verbanden - de metaforenkenners Lakoff en Johnson noemen het ‘conceptuele metaforen’ - doen zich ook op andere terreinen voor. Zo wordt de overheid regelmatig gezien als geneesheer, wiens taak het is om de zieke maatschappij, of aangetaste onderdelen daarvan, beter te maken. Ook hiervan vinden we voorbeelden in de verkiezingsprogramma's. De VVD (Investeren in de toekomst) spreekt over de ‘sterk verbeterde conditie waarin Nederland in financieel-economisch en sociaal opzicht verkeert’, maar benadrukt dat ‘sanering van overheidsfinanciën’ noodzakelijk blijft. Ook de coalitiepartners hechten aan een ‘gezonde’ en ‘vitale’ economie.

● Gezicht van de overheid

Politieke partijen hanteren vaak verschillende metaforen om eenzelfde begrip toe te lichten. Een voorbeeld is de wijze waarop de vijf partijen de rol van de overheid omschrijven. De metafoor van de overheid als bedrijf (de ‘BV Nederland’), vier jaar geleden nog zo populair, blijkt op zijn retour. Bij de PvdA is de overheid een sympathieke persoon, een bondgenoot. Deze persoon is niet allesbepalend, maar ‘voert de regie’. Ook eist zij ‘het primaat van de politiek op’: ‘niet met een arrogant gezicht (...) maar door productieve relaties aan te gaan met burgers, bedrijven en organisaties’.

Het beeld van de overheid is bij het CDA minder uitgekristalliseerd. In dit verkiezingsprogramma wordt de overheid eerst voorgesteld als partner, vervolgens als borg (die moet voorkomen ‘dat Nederland afglijdt’) en tot slot als sluitsteen, een soort laatste schakel in het proces van ‘maatschappelijke zelfregulering’. D66 ziet een overheid die ‘opereert als marktmeester, investeringen stimuleert, netwerken organiseert en machtsposities doorbreekt’. Bij GroenLinks, tot slot, is de overheid ‘een werktuig van de burgers om gemeenschappelijke zaken te regelen’.

● Ontsporingen

Een overheid die zowel partner, borg als sluitsteen kan zijn, wekt het vermoeden dat de schrijvers geen helder beeld voor ogen hebben gehad. Uit de voorbeelden blijkt dat de samenstellers van de programma's soms moeite hebben hun metaforen in de hand te houden - of, anders gezegd, er de consequenties van te doorzien. Zo staat in het programma van GroenLinks te lezen: ‘In de discussies worden deze afzonderlijke stellingen bovendien vaak zo aan elkaar vastgeklonken, dat veel politici geen beleidsruimte meer zien. Zo wordt een keurslijf gecreëerd, waarvoor het bewijs aanvechtbaar is of ontbreekt.’ Het resultaat is dus een onbewijsbaar keurslijf, opgebouwd uit vastgeklonken stellingen - geen beeld dat gemakkelijk beklijft.

Ook D66 maakt zich schuldig aan vreemde capriolen, zoals in de discussie over een ‘groen BNP’: ‘Dat is een steun in de rug voor radicalere wegen die nodig zijn om duurzaamheid te bereiken.’ Leefde Van Mierlo nog maar.

● Partijgebonden beeldspraak

Zeg mij wat uw metaforen zijn, en ik zal u zeggen wie gij zijt. Kun je een politieke partij herkennen aan haar metaforen? Dat zal niet meevallen (zie de metaforentest op de volgende bladzijde). Wat wel meteen opvalt bij vergelijking van de verkiezingsprogramma's is het verschil in taalgebruik in het algemeen. De VVD is zakelijk, direct, to the point. Het CDA is verreweg het vaagst, met zinnen als: ‘Identiteitsgebonden zorgverlening is een kwaliteitsaspect van grote waarde en verdient een eigen plaats

[p. 113]

in de planning.’ Ook een pastoraal klinkende stelling als ‘in de zorg gaat het om de mens’ kan alleen van het CDA afkomstig zijn. Daar staat tegenover dat het PvdA-programma opvalt door (ik zou bijna zeggen: ‘grossiert in’) clichés, zoals: ‘En zoals het klokje thuis anders ging tikken, deed het dat ook op de arbeidsmarkt.’ En dus: ‘Het arbeidsbestel dient bij de - geëmancipeerde - tijd gebracht te worden.’

Op het gebied van beeldspraak zijn er een paar geurvlaggen die de aanwezigheid van een bepaalde zuil verraden. Ik noemde al de hoeksteen. Een ander klassiek voorbeeld is het rentmeesterschap, ook dit jaar weer in het CDA-programma opgenomen (maar wel, in het licht van de tijd, ‘gedeeld rentmeesterschap’, want overheid en bedrijfsleven zijn immers ‘partners’). Maar beeldspraak kan snel door een andere partij worden overgenomen: zo is de overheid als hoeder - iets wat je toch associeert met het CDA - opgenomen in het programma van GroenLinks.

Het PvdA-programma, tot slot, is opgehangen aan de metafoor van de balans. Het gaat daarbij om het evenwicht tussen economische doelmatigheid en sociale rechtvaardigheid. Maar met alleen een balans red je het niet; er blijkt ook een magneet nodig te zijn: ‘In een weloverwogen balans kunnen de negatieve effecten zo veel mogelijk worden beperkt, terwijl de positieve elementen elkaar versterken. Overheid en markt vormen geen tegenstelling, hooguit tegenpolen. Maar geen magneet, of er zitten twee polen aan.’ En even verder: ‘Heel gedifferentieerde en genuanceerde combinaties zijn denkbaar om de optimale magneetwerking te krijgen.’ Geen wonder dus dat de PvdA het zoekt in ‘een cocktail van instrumenten’.

Ons mandje is leeg, de beelden zijn vervlogen. Wat overblijft is de ijzeren waarheid uit het PvdA-programma, die nog lang zal blijven rondzingen in politiek Nederland: ‘Wat telt is wat werkt, met het oog op wat je wilt bereiken.’

Uitslag metaforentest: 1 PvdA, 2 GroenLinks, 3CDA, 4 VVD en 5 D66.

Metaforentest

Hieronder vindt u vijf metaforen uit de verkiezingsprogramma's van CDA, D66, PvdA, VVD en GroenLinks. Welke is van wie?

1.	De markt is geen panacee voor alle kwalen.
2.	Nederland zit in een ongemakkelijke spagaat. (De economie bloeit en de werkgelegenheid groeit (...) Maar datzelfde beleid heeft ook tot armoede en uitsluiting geleid.)
3.	De positie van de huisarts als poortwachter wordt versterkt.
4.	De onvoldoende capaciteit van de autowegen leidt tot ernstige congestie.
5.	De samenleving wordt een dagje ouder.