Onze Taal. Jaargang 67

[p. 37]

[Nummer 2-3]

[p. 39]

Hoeveel nieuwe woorden staan er dagelijks in de krant?
Frank Jansen

Per dag worden er zo'n 60 nieuwe woorden bedacht, schreef Frank Jansen vorig jaar in Onze Taal. Joop van der Horst sloeg aan het tellen, maar kwam niet verder dan één nieuw woord per dag. Vanwaar dat verschil? Jansen licht zijn schatting toe, en ontdekt al doende dat die zelfs nog wat aan de krappe kant is.

Een jaar geleden, in het januarinummer van Onze Taal, schatte ik voor de vuist weg dat er per dag 60 nieuwe woorden in de Nederlandse standaardtaal ‘bij komen’. Die schatting was gebaseerd op een indruk op grond van een paar jaar kranten navlooien op nieuwe woorden. Ik bedoelde er nadrukkelijk alle nieuwe woordvormen mee, niet alleen de woorden dus die de moeite van het documenteren waard zijn, maar ook de eendagsvliegen. Joop van der Horst komt in een artikel in de onlangs verschenen Taalalmanak tot een schatting die drastisch benedenwaarts is bijgesteld. Hij meent dat er per dag iets meer dan één woord bij komt. Van der Horst geeft precies aan hoe hij tot deze schatting gekomen is: hij vergelijkt twee opeenvolgende drukken van een woordenboek. Eerst berekent hij hoeveel nieuwe woorden in die nieuwe druk staan, vervolgens hoeveel dagen er tussen de twee drukken verstreken, en ten slotte deelt hij het aantal nieuwe woorden door het aantal dagen. Van der Horst geeft hiermee dus antwoord op de vraag ‘Hoeveel nieuwe woorden die de tand des tijds doorstaan, komen er per dag bij?’

● Heidens karwei

Daarbij laat Van der Horst het overigens niet. Hij keek ook hoeveel nieuwe woorden in één krant, NRC Handelsblad van 23 juli 1997, voorkwamen. Hij telde er 34 en voegt daar ruimhartig aan toe dat je op grond van meer materiaal, bijvoorbeeld andere kranten, gemakkelijk tot zo'n 60 nieuwe woorden zult kunnen komen.

Hierbij zouden we het kunnen laten, maar er moeten creatievere manieren zijn om met een misverstand om te gaan. Daarom heb ik de nieuwe woorden in kranten eens wat nader onderzocht.

De vraag ‘Hoeveel nieuwe woorden per dag?’ is van dezelfde soort als ‘Hoeveel gedachten heeft de mens per dag?’, en is dus ten enenmale ononderzoekbaar. We kunnen de vraag wel herformuleren tot: ‘Hoeveel nieuwe woorden treffen we per dag in de geschreven Nederlandse standaardtaal aan?’ Dan is het een vraag geworden van het type ‘Hoeveel vriendinnen had president Kennedy?’: je kunt ermee aan de slag; het zal een heidens karwei zijn om het uit te zoeken en je vraagt je af waarom iemand het wil weten, maar het is mogelijk om erachter te komen.

Illustratie: Frank Dam

We moeten nog wel nauwkeuriger definiëren wat we als een ‘nieuw woord’ beschouwen: een reeks lettertekens tussen spaties of leestekens die

[p. 40]

niet in de grote Van Dale (1995) of het Groene Boekje (1995) staat. Door deze voorwaarde viel overigens het interessantste woord dat ik in mijn onderzoekje aantrof, buiten de boot. Een bewakingsambtenaar in een winkel merkt in het Algemeen Dagblad van 14 november 1997 op: ‘Je kunt veel (diefstallen, FJ) voorkomen door te flitsen, laten merken dat je de (verdachte, FJ) klant ziet.’ De woordvorm flitsen staat wel in het woordenboek, maar deze betekenis niet.

In de tweede plaats mochten de woordvormen geen eigennaam zijn. Deze voorwaarde was nodig om alle namen van huurmoordenaars en hasjhandelaars buiten beschouwing te kunnen laten. Het verschil tussen een ‘gewoon’ woord en een naam lijkt overigens duidelijker dan het is. Soms zorgt een politieke ontwikkeling ervoor dat een naam een ‘gewoon’ woord wordt. De Bejaardenpartij was eerst een eigennaam, maar toen deze partij uiteenviel, werden de brokstukken met een gewoon woord aangeduid: de bejaardenpartijen.

● Streepjes

Ik heb het eerste katern (met het algemene nieuws dus) van NRC Handelsblad van 14 november 1997 op nieuwe woorden doorgenomen en kom tot maar liefst 84 nieuwe woorden. Het verschil met de 34 van Van der Horst is nogal groot. Hoe kan dat? Een nauwkeuriger beschouwing van Van der Horsts woorden wijst uit dat het bijna allemaal samenstellingen zonder streepje zijn. De enige met een streepje zijn mode-imperium en kind-soldaat. In beide gevallen hebben de streepjes een welomschreven functie. Bij mode-imperium steekt het streepje een stokje voor de neiging van de lezer om de e en de i samen te lezen als ei. In kind-soldaat geeft het streepje aan dat de samenstelling ‘copulatief’ is: het woord slaat op iemand die zowel kind als soldaat is.

Zulke welgemotiveerde-streepjessamenstellingen vormen de minderheid in mijn lijstje. Daar krioelt het van de streepjessamenstellingen waarin het streepje geen duidelijke functie vervult (bijv. rijst-zaak, reli-zapper, jazz-timing), alsof de schrijver het zijn lezers gemakkelijker heeft willen maken om zijn gelegenheidswoord te doorgronden. Nog veel vaker komen samenstellingen voor met een letterwoord als eerste lid: D66-fractieleider, HMG-directie, SRV-bende, EU-minister, enz. In de NRC van 14 november spannen de woorden met VN- de kroon: VN-ambassadeur, -chef, -commissie, -contributie, -gebouw, -inspecteur, -resolutie, -tribunaal. Hoewel dergelijke woorden met een naam beginnen, zou het onjuist zijn om ook het hele woord als naam te beschouwen. Vestdijk is een naam, maar dat betekent niet dat we Vestdijk-lezer eveneens als naam moeten beschouwen. Ten slotte trof ik nog enkele andere soorten samenstellingen met een leesteken aan: goede-in-het-algemeen, Nederlands-Surinaams, Turks/Koerdische en het enigszins bizarre zuid-zuidrelatie en ad-hocgezelschap. Ik heb al die samenstellingen als nieuwe woorden meegeteld en alleen een uitzondering gemaakt voor woorden die met een getal beginnen, zoals 26-jarige, alleen al omdat ik niet wist waar ik die in het woordenboek zou kunnen vinden. En zo moest ook een geheide kanshebber op een plaats in het woordenboek als 06-nummer afgevoerd worden.

Kees Prins in de Jiskefet-serie ‘De skybox’. De wereld van de skyboxen leverde de volgende nieuwe woorden op: box-butler, unit-eigenaar, verwenunit, vip-box en vip-boxhouder.

Het spreekt vanzelf dat bijna alle genoemde samenstellingen geen enkele kans maken om in een woordenboek te worden opgenomen. Misschien geldt dat niet voor reli-zapper ‘persoon die kortstondig en oppervlakkig aanhanger is van diverse religies’ en tripletherapie ‘geneeskundige behandeling die bestaat uit drie verschillende kuren’.

● Nieuws

Een korte blik op de lijst met nieuwe woorden in de NRC maakt nog iets anders duidelijk. De meeste woorden komen de taal binnen in het kielzog van een nieuwsfeit. Op de 14de november was het belangrijkste nieuws de oplopende spanning tussen de VS en Irak. Deze leverde 15 nieuwe woorden op. Een iets minder belangrijk nieuwsfeit betrof een nieuwe poging van betaalde voetballers om de kas te spekken, wat branche-exclusiviteit, mediacontract, segmentsponsoring, sponsorpot, STER-blok en WK-wedstrijd opleverde. De meeste nieuwsonderwerpen zijn met één, hooguit twee woorden veel minder vruchtbaar. Als in één katern ongeveer 35 wat langere artikelen staan, kom je zo mooi in de buurt van die 84 nieuwe woorden.

Moet ik mijn wilde schatting van 60 dus maar ophogen tot meer dan 80? Dat zou onterecht zijn. Die nieuwe woorden werden immers niet allemaal op de veertiende november voor het eerst gebruikt. Sommige waren al in omloop vanaf het moment dat het onderwerp de aandacht begon te trekken. Dat betekent dat het

[p. 41]

aantal nieuwe woorden gedeeld moet worden door het aantal dagen waarop het onderwerp in het nieuws was. Hoe lang dat gemiddeld is, weet ik eerlijk gezegd niet. Ik heb er ook geen literatuur over kunnen vinden. Alweer baseer ik me op mijn ervaring als krantenlezer. Er zijn enkele onderwerpen die voortdurend terugkomen (Irak, asielzoekers, Bolkestein); daartegenover staan de honderden kleine onderwerpjes die de krant maar één keer halen. En daartussenin zitten bijvoorbeeld de berichten over geweldscriminaliteit, waarvoor zo'n drie dagen belangstelling bestaat. Nu is het heel wel mogelijk dat de onderwerpen die de meeste nieuwe woorden opleveren, ook de onderwerpen zijn die het langst, of met de grootste frequentie, in het nieuws zijn, maar dat heb ik nog niet onderzocht. Maar goed, laten we aannemen dat elk nieuwsonderwerp gemiddeld drie dagen in het nieuws is. Dan delen we die 84 door 3 en komen we uit op 28 nieuwe woorden per dag.

● Overige kranten

Maar deze 28 komen allemaal uit één katern van de NRC. Hoe zit het met de andere landelijke kranten? Om die vraag te beantwoorden heb ik ook de nieuwe woorden in het eerste katern van Het Parool, het Algemeen Dagblad en De Telegraaf van diezelfde dag genoteerd.

Laten we beginnen met De Telegraaf, waarin ik 104 nieuwe woorden aantrof. Voor een deel ging het om dezelfde nieuwe woorden als die van de NRC. Ook hier vinden we de D66- fractieleider en de VN-inspecteur. Maar het merendeel van de woorden (meer dan 75%) in De Telegraaf slaat op totaal andere zaken in de werkelijkheid. Ik noem enkele voorbeelden: afscheidsgrap, Arbo-kritiek, bewust-coma, ex-veteranendienstplichtige, letselschadeadvocaat, St. Maarten-cadeau, zelfhelpboek, en als mogelijke blijvertjes losstraat ‘deel van de weg waarop vrachtauto's kunnen laden en lossen’ en vlammenmelder ‘soort automatische brandmelder’. De oorzaak van deze geringe overlap is simpelweg dat De Telegraaf heel andere onderwerpen nieuwswaardig vindt dan de NRC.

Geen wonder, zult u zeggen: deze twee kranten lopen heel duidelijk uiteen wat hun doelgroep betreft.

Daarom is het interessant om te kijken naar kranten die het midden houden tussen deze twee uitersten: het Algemeen Dagblad en Het Parool. In beide kranten zijn weer veel nieuwe woorden te vinden: in het AD 70, in Het Parool 111. Ook hier draven de VN-wapeninspecteurs weer op, maar ook nu is de overlap met de vorige kranten verder relatief gering. Zo heeft het AD een artikel over de wereld van de ‘skyboxen’, dat de volgende nieuwe woorden oplevert: boxbutler, unit-eigenaar, verwenunit, vipbox en vip-boxhouder. En het onderwerp ‘homoseksueel ouderschap’ levert bijvoorbeeld op: hetero-stel, heterosamenleving en homonest. Als mogelijke blijvertjes noteerde ik in het voorbijgaan elandtest ‘automanoeuvre waarbij men zonder te remmen eerst scherp naar links en dan naar rechts stuurt’ en lijkenhond

•
Heel veel nieuwe woorden blijken te bestaan uit samenstellingen van een letterwoord en een gewoon woord, verbonden door een streepje.
•

‘politiehond die getraind is in het opsporen van menselijke overblijfselen’.

Voor Het Parool geldt hetzelfde. Ook bij deze krant komt het overgrote deel van de nieuwe woorden voort uit een andere nieuwskeuze. Een column van Felix Rottenberg levert zwaan-kleef-aan-dynamiek en transdisciplinair op. In de rest van het katern zijn curiosa te vinden als Aziatischeconomisch, ex-B-verpleegkundige en A2000-partner. Graag ontruk ik hierbij twee mogelijke blijvertjes aan de vergetelheid: thuisservice als opwaarderende term voor ‘de fiscaal belaste werkstersbranche’, en herhalingsdader, een prachtige vernederlandsing van ‘recidivist’.

● Houdbaarheid

De conclusies. In de eerste plaats blijken heel veel nieuwe woorden te bestaan uit samenstellingen van een letterwoord en een gewoon woord, verbonden door een streepje. Ze zijn zelfs zo frequent dat je ze gemakkelijk over het hoofd ziet. Toen ik mijn materiaal voor de tweede keer doornam, viste ik er nog een paar uit. Het is ook niet zo moeilijk te begrijpen waarom dit type samenstellingen zo populair is. Ze combineren immers het beste van namen en woorden. Neem A2000-partner: het gewone woord partner beschrijft en haakt aan bij de algemene kennis van de lezer, maar is te algemeen om in het bericht waarin het voorkomt nauwkeurig te kunnen verwijzen. Het stukje A2000, dat de naam van een bedrijf noemt, neemt deze laatste taak voor zijn rekening. Tezamen vormen ze een geschikte manier om naar een heel specifieke zaak te verwijzen.

In de tweede plaats zijn de meeste nieuwe woorden bijproducten van het nieuws. Nu zijn de kranten het er - gelukkig - maar voor een klein deel met elkaar over eens wat nieuws is. Daardoor kan de voorraad nieuwe woorden per krant zo sterk uiteenlopen. Aan de andere kant is het verschil in keuze uit de voorraad kleine nieuwtjes ook een belangrijke oorzaak van het snelle verdwijnen van nieuwe woorden. Omdat andere kranten het nieuws niet ‘oppikken’, komen ze meestal maar in één berichtje van één krant voor.

En ten slotte, wat is nu het aantal nieuwe woorden per dag? Het zal duidelijk zijn dat die schatting - juist door de onderwerpgebondenheid van de nieuwe woorden en de diversiteit van het nieuws - er niet eenvoudiger op geworden is. Met behoud van alle slagen om de arm, die ik hier niet zal herhalen, kom ik voor de eerste katernen van de vijf genoemde bladen al op 3/4 (voor de overlap) × 1/3 (voor de houdbaarheid van het nieuws in dagen) × (84 + 70 + 104 + 111) = 92 nieuwe woorden. Met mederekening van de andere katernen en alle andere bladen zal het aantal zeker naar de 200 lopen. In ieder geval kan het aantal nooit kleiner zijn dan 60.

Joop van der Horst, ‘Ik mankeer niets’. In: Taalalmanak. Samenstelling Peter Burger en Jaap de jong. Den Haag, Sdu/Standaard, 1997, p. 205-208.