Onze Taal. Jaargang 67

[p. 10]

Als een verklikkerbig in de zwakstroomsamenleving
Nieuwe woorden van 1997
Frank Jansen

Elke dag komen er tientallen nieuwe woorden bij - en krijgen al bestaande woorden een opvallende nieuwe betekenis. Een greep uit de oogst van vorig jaar.

Vraag een taalfanaat naar hét woord van 1997, en de kans is groot dat hij zegt: ruggengraat, het slabberdewatskiwoord dat Remco Campert zo neerslachtig maakte, mogelijk omdat de suggestie van die vele ruggen tegengesteld is aan de karaktervolle betekenis van een (één) rechte rug. Maar het gaat hier om echt nieuwe woorden, vooral de nieuwe woorden die tekenend zijn voor de ontwikkelingen in 1997 (spijbelpolitie), en om woorden met een zeer onvoorspelbare betekenis (elandtest). Het begrip nieuw woord vat ik hier dus op als ‘nieuwe woordvorm’, al kan ik het niet laten nu en dan ook een opvallende nieuwe betekenis van een al bestaand woord te signaleren.

● Polderjongen

De economie draaide verleden jaar uitstekend, wat in het buitenland toegeschreven werd aan het poldermodel (‘economisch stelsel dat berust op lange-termijnafspraken van overheid, bonden en bedrijfsleven over loonmatiging’, Algemeen Dagblad 29-4-1997), iets wat overigens vijf jaar geleden nog ‘de stroperigheid van onze overlegcultuur’ werd genoemd. Het gaat zo goed dat zelfs polderjongen een andere betekenis heeft gekregen. Over minister Van Aartsen schrijft NRC Handelsblad (24-11) tenminste: ‘Hij is geen polderjongen die eindeloos wil overleggen’, nogal een verschil met de betekenis ‘stoere, grove werkman’, die in Van Dale te vinden is.

In ieder geval hebben hippo's (‘high potentials’, de Volkskrant 5-7) geen enkele moeite een goede baan te vinden. Langdurig werklozen hebben nog wel problemen met hun employability ‘inzetbaarheid’. Herintredende vrouwen nemen geen genoegen meer met een zwart betaald baantje als werkster en minister Melkert verleent graag subsidie om deze zwarte werksters om te toveren tot witte werksters (de Volkskrant 8-10). Dat plan leidde onmiddellijk tot protesten van allochtonen, pardon Afro-Surinamers en andere koppelteken-Nederlanders. Dames met een kleur zouden kunnen denken dat de nieuwe positie niet ook voor hen bedoeld was. Om uit de impasse te komen stelde een columnist Melkerette (NRC 11-9) voor. De branche zelf besloot schoonmaakster te vervangen door thuisservice, zonder zich te bekommeren om een echte beroepsaanduiding (thuisserviste?).

● Elandtest

Bij zo'n hoogconjunctuur verwacht je dat het verkeer - en dan vooral de fileproblemen - veel woorden zal opleveren, maar dat valt wat tegen. Een van de nieuwe woorden duidt juist een pleziervoertuig aan, de quad ‘vierwielige motor met een motorstuur’ (NRC 23-8). In de planning staat weer wel een spitsschip, dat in de spitsuren tussen Rotterdam en Dordrecht moet gaan varen (De Telegraaf 25-9). Verder noteerde ik zwerfverkeer (naar analogie van zwerfvuil?), voor al die auto's die als gevolg van verkeerscirculatieplannen in en rond het stadscentrum dolen (Kampioen, augustus) en flitsen, niet in Van Dale maar wel al enige tijd in omloop voor ‘het fotografisch op heterdaad betrappen van een snelheidsovertreder’. Die betekenis is recentelijk veralgemeend tot ‘in de gaten houden’: ‘Winkelpersoneel flitst verdachte klanten’ (AD 14-11).

Even interessant is de snelle opgang van de elandtest ‘manoeuvre waarbij een testrijder een auto zonder te remmen eerst naar links en direct daarna naar rechts stuurt om de stabiliteit te testen’. Dit vakjargon van Zweedse testrijders drong door in alle standaardtalen van Europa, naar aanleiding van spectaculaire kantelingen van een nieuwe Duitse auto. Voor de Duitsers waren de beelden zo traumatisch dat het woord onmiddellijk ook metaforisch werd ingezet in tal van politieke situaties (zie ook de rubriek ‘Tamtam’, verderop in dit nummer). In Nederland lijkt hetzelfde te gebeuren met het - erkend minder spectaculaire - kreukelzone, oorspronkelijk ‘inrichting in het koetswerk van auto's, vooral in die met een kooiconstructie, zowel aan de voorkant als aan de achterkant, die bij aanrijdingen in elkaar kreukelt, zodat de schok wordt opgevangen’ (Van Dale), nu een plastische term voor ‘smoes’. Intermediair (14-8) vraagt zich af waarom belangrijke post altijd te laat lijkt te komen terwijl objectieve tests uitwijzen dat het overgrote deel van de poststukken op tijd zijn doel bereikt. Een woordvoerder: ‘Misschien wordt de post soms gebruikt als kreukelzone voor niet gehaalde deadlines. Men zegt dat de kopij of de foto's gisteren op de bus zijn gedaan, maar verzwijgt dat dat om vijf over acht was.’

● Monitoren

De politiek bleef dit jaar wat op de achtergrond. Zelfs Bolkestein kreeg minder aandacht, curieus genoeg ook niet voor zijn klacht dat in onze zwakstroomsamenleving de stoppen dadelijk doorslaan als iemand iets roept. Alleen het asielbeleid veroor-

[p. 11]

zaakte echte commotie, vooral het gebrekkige monitoren door ambtenaren van gerepatrieerde Iraniërs (NRC 4-11). Dit monitoren bleek een handig hulpmiddel om de zo gewenste beleidsmist zo dicht mogelijk te maken. Was de betekenis nu ‘bewaken’, ‘letten op’ of ‘zorgen voor’? Een en ander leidde tot een crisisje, waaruit de staatssecretaris alleen kon ontsnappen door excuses aan te bieden. De oppositie moest van een dergelijke excuus- of sorrydemocratie (de Volkskrant 11-11) niets hebben.

Gebeurde er dan zo weinig in 1997? Je moet bijna varken zijn om daar anders over te denken. De ramp met de varkenspest heeft echter opvallend weinig tekenende woorden opgeleverd. Een uitzondering is misschien ruimen, dat een ruimere betekenis kreeg (‘massaal afmaken’), waaraan het maar moeilijk wennen is.

Echt nieuw is de verklikkerbig ‘gezonde big die tussen de varkens in mogelijk besmette stallen wordt geplaatst om na te gaan of het pestvirus nog aanwezig is’ (de Volkskrant 28-8).

Het andere grote probleem was het straatgeweld. In Gouda worden uitgaanders ‘begeleid’ door susploegen ‘ordebewakers van horeca en politie samen die zich mengen onder de mogelijk baldadige cafégangers’ (De Telegraaf 25-9). De plassanten onder hen, die door middel van spetterplaten ontmoedigd worden om hun behoefte tegen monumenten te doen, worden begeleid naar pinkelpalen (de Volkskrant 9-8), waar zij gevierenlijk terechtkunnen. Maar natuurlijk is voorkomen beter dan genezen. Jongeren mogen overdag geen hanggroep (de Volkskrant 16-6) vormen. Lichte spijbelgevallen, de uurtjespikkers, worden ‘begeleid’ door een leerplichtontduikingscontroleur (de Volkskrant 288). De zwaardere gevallen, misschien wel ontsproten aan risico-ouders, krijgen onherroepelijk de spijbelpolitie op hun dak (de Volkskrant 12-10). En als dat allemaal niet helpt, deelt de rechter een cocktailstraf (‘gedeeltelijk voorwaardelijke straf’, de Volkskrant 16-6) uit.

● Sluipverbruik

Natuurlijk hingen jongemannen ook in vroeger tijden de beest uit. Het nieuwe is dat er tegenwoordig minder jongeren zijn. Als gevolg van de vergrijzing worden de normen voor gedrag weer strenger. Degenen die de teugels aanhalen, zijn de plussers, eind-vijftigers die de teugels overigens al sinds de jaren zestig stevig in handen hebben, maar toen stapten ze zelf. Nu zijn deze plussers thuis lekker aan het miepen ‘melige geintjes maken’ (NRC 30-6) in hun vernieuwbouw met hier en daar een zonhapper ‘dakkapel met een groot raam dat de zon doorsluist naar de kamers op het noorden’ (Gooi- en Eemlander 16-6). Zij surfen op Internet met behulp van (soft)bots (een samenstelling van soft en robot, ‘programma dat de gebruiker helpt te vinden wat hij zoekt’, NRC 23-9) zonder zich zorgen te maken over het sluipverbruik ‘het bijna onzichtbare elektriciteitsverbruik van elektrische apparaten in de wachtstand’ (Consumentengids oktober). Hun enige zorg betreft de millenniumbestendigheid van hun programmatuur (‘het vermogen van computers om na 31 december 1999 de juiste datum te produceren’), maar ach, misschien is daar over twee jaar wel een gemakdienst ‘klusjesservice’ (NRC 2-9) voor.

Er is maar één ding dat dit goede leven nog kan bedreigen en dat is het teveel aan goede dingen. Te veel zonnen leidt tot huidkanker, vandaar de belangstelling voor zonkrachtverwachtingen, een ander woord voor U(ltra)V(iolet)-index (de Volkskrant 12-4). En te veel eten leidt tot vetzucht, waardoor dames met een maatje meer moeten montignaccen. Wie zelfs dit yuppiedieet niet kan volhouden, loopt kans te gaan jojoën ‘extreme gewichtsschommelingen ondergaan als gevolg van schranspartijen na een dieet’ (de Volkskrant 1-11). Dan wenkt al snel het zotel (‘hotel met low care medische voorzieningen’, NRC 21-8), waar eventueel een portie mediwiet (‘op medische indicatie verstrekte marihuana’, NRC 14-8) klaarstaat.

● Sneuvelnota

Voor de vrouwelijke plussers ziet de toekomst er minder zonnig uit. Na hun scheiding kunnen zij wel gezellig gaan balkonieren ‘tuinieren op het balkon’ (Utrechts Nieuwsblad 19-4), maar alleen het scheidingshondje (‘hond aangeschaft door gescheiden vrouwen om toch wat gezelschap te hebben’) blaft wat terug, en dan moeten ze nog uitkijken voor een bekeuring door een poepagent ‘agent die controleert of honden hun uitwerpselen wel te bestemder plaatse deponeren’. Geen wonder dat velen troost zoeken als nichtenmoeder ‘vrouwen die vaak een slecht huwelijk achter de rug hebben, niet conventioneel denken en zich met mannelijke homoseksuelen bijzonder op hun gemak voelen’ (NRC 1-7).

Minister Van Aartsen: ‘geen polderjongen’.
Foto: Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij

Op het flexi-kantoor van de toekomst heeft iedereen alleen zijn schootcomputertje bij zich (NRC 27-10). Papier is hoogstens nodig voor een sneuvel-

[p. 12]

nota ‘bewust slecht gemaakte nota waarop iedereen naar hartelust kritiek kan leveren’. Bellen is in, vooral met twee personen tegelijk, wat leidt tot een prettig wisselgesprek ‘telefoongesprek dat je tijdelijk onderbreekt om een ander telefoongesprek te voeren’. En waar het buitenland spreekt over GSM'en zijn wij creatiever. Voor zaktelefoneren hebben wij immers al mobibellen of mobellen. Maar vlak de oervorm van communicatie niet uit. Het krachtigst communiceert nog altijd het gesprek van aangezicht tot aangezicht. Dat weet ook de gehaaidste jongeren-‘begeleider’. De directeur van het jongerenevenement Megafestatie bestrijdt als volgt de kritiek dat het daar om louter fun zou gaan: ‘Verpakt in het amusement wordt hier aan nekvel-communicatie gedaan’ (NRC 7-7).

Met dank aan mevr. P. ten Hagen uit Hilversum.