Onze Taal. Jaargang 66

[p. 331]

woordenboek van de poëzie
Kerstziekte
Guus Middag

Ik kwam het woord tegen in de bundel Klaarlichte dag (1996) van Anna Enquist: kerstziekte. Nooit van gehoord, maar het zou heel goed een Nederlands woord kunnen zijn en voor de betekenis ervan dienden zich meteen allerlei mogelijkheden aan. Lichamelijke kwalen bijvoorbeeld: ziekte na overmatig dineren tijdens de kerstdagen. Of geestelijk ongemak: gevoelens van lamlendigheid en verveling, ten gevolge van twee, soms zelfs drie feestdagen achter elkaar. Of psychosomatische klachten, uit onbewust verzet tegen het hele idee van Kerstmis met zijn voorgeschreven gebruiken en bijbehorende sentimenten: kerstmanhaat, stalletjesallergie, piekvrees, misselijkheid bij het horen van kinderkoorkerstliedjes uit luidsprekers in winkelstraten en op zogenoemde kerstmarkten. Herkenbare kerstziekteverschijnselen genoeg, en allemaal zouden ze heel goed onder de noemer van dit woord kunnen vallen, maar toch lijkt het buiten dit gedicht niet te bestaan. Het is in geen enkel woordenboek te vinden. Ook niet in een medische encyclopedie. En in het gedicht zelf moet er ook iets anders mee bedoeld zijn:

De rivier heeft zich tot meer
gestrekt en klotst onder de waslijn.
Geen plaats voor paarden, engelen;
in geen herberg thuis. Ga liggen
onder zeven dekens, koorts ranselt
de gewrichten, laat hem, hij maakt
zich zwaar in haarwortels en oogkas.

Straf, teken? Na een troebele
nacht ligt water glad over radeloos
gras, een zuiver blinken tussen
wolk en vroegere weide. Stroom
gaf zijn richting voor stilstand,
niemand mist iets: longen, mijn
vurige vlerken, mijn vlammende jas!

Een eenvoudig gedicht is het niet. Er zijn enkele aanwijzingen voor ziekte, dat is waar: koorts, dekens, gaan liggen. Er zijn ook enkele toespelingen op het kerstverhaal: engelen, geen plaats in de herberg. Maar daarnaast zijn er ook gegevens die zich moeilijk met een traditionele kerst laten verbinden. ‘Paarden’, dus geen os en geen ezel. ‘Water’, dus geen sneeuw. ‘Vurige vlerken’, een ‘vlammende jas’: dat lijkt nog eerder op een geval van pinksterziekte te wijzen. Hooguit kun je zeggen dat het schema van het gedicht overeenkomst vertoont met het schema van het kerstverhaal. Na een troebele nacht biedt de volgende dag uitzicht op een overstroomd landschap met een rustige, rimpelloze waterspiegel, ‘een zuiver blinken tussen wolk en vroegere weide’. Dat zou de natte variant kunnen zijn van een witte kerst: na de bewogen kerstnacht strekt zich een stille, besneeuwde wereld uit, met de bijbehorende gedachte aan vrede op aarde, neergedaald heil en in de mensen een welbehagen.

● Tegenstelling

Maar hoe is onze dichteres er nu eigenlijk aan toe? Uit deze veertien regels rijst nog niet meteen een helder beeld van de bedoelde ziekte op. Op grond van de genoemde symptomen zou een lekendiagnose luiden: zware verkoudheid, gevalletje van griep misschien. Maar wat maakt deze ziekte dan tot een kerstziekte? Zelf vraagt de dichteres zich nog even af of haar bedlegerigheid een straf is of een teken, maar van wie en voor wat? Een antwoord wordt meen ik niet gegeven. Het vredige overstromingstafereel zou erop kunnen wijzen dat zij aan het slot van het gedicht weer genezen is: de koorts, uitgedrukt in de vurige vlerken en de vlammende jas, is als het ware geblust door het water.

Maar het ligt meer voor de hand om in de twee slotregels met die lastige dubbele punt een tegenstelling te lezen. Iedereen is gelukkig, zoals het hoort bij Kerstmis, ‘niemand mist iets’, maar zij wel: zij is, net als Christus in de nacht van Zijn geboorte, ‘in geen herberg thuis’, zij ligt maar ziek te wezen in haar koortsige dekenhol, op een onbereikbaar, want door overstromingen omgeven eiland. Eenzaamheid en verlatenheid: misschien is dat wel de kerstziekte bij uitstek, omdat de symptomen ervan het schrijnendst zijn ten tijde van Kerstmis, dat nu eenmaal traditioneel het feest van warmte en gezelligheid en saamhorigheid is.

● Kerst 1993

Of de dichteres dit zelf ook bedoeld heeft, is nog maar de vraag. In Klaarlichte dag wordt ‘Kerstziekte’ gevolgd door ‘Ineens’. Ook daarin is sprake van rillen en huiveren, onder de dekens kruipen en de kachel laten loeien. Toen ik het nog eens las, herkende ik het als het gedicht dat Enquist begin 1994 had ingezonden voor een tijdschrift dat in de poëzieboekenweek van voorjaar 1994 zou verschijnen. Ik had er als een van de redacteuren iets mee te maken gehad. En toen herinnerde ik me ook weer haar begeleidend schrijven. Op onze vraag of de actualiteit haar onlangs nog een gedicht had ingegeven, meldde Enquist op 2 januari 1994 dat de actualiteit de afgelopen kerstdagen voor haar had bestaan uit ‘een fikse longontsteking’, waarvan zij in haar gedicht getuigenis had afgelegd.

Met deze particuliere betekenis zullen we het vermoedelijk moeten doen. Het is een wat teleurstellende uitkomst misschien, maar we weten nu in ieder geval wat er in het Woordenboek van de poëzie achter het lemma kerstziekte genoteerd moet worden: ‘ziekte waardoor men rond de kerstdagen getroffen wordt, inzonderheid de (fikse) longontsteking die dichteres Anna Enquist tijdens de kerstdagen van 1993 het bed deed houden’. En natuurlijk kan er, voor een goed begrip van het gedicht, nog worden vermeld dat enkele van onze grote rivieren rond Kerstmis 1993 inderdaad buiten hun oevers waren getreden.