Onze Taal. Jaargang 66

[p. 309]

?Vraag en Antwoord!
taalladviesdienst

● Speculaas

? De decembermaand is echt een speculaasmaand. Wat is de herkomst van het woord speculaas? Heeft het iets te maken met Sinterklaas?

! Nee, met Sinterklaas heeft het niets te maken. Speculaas is ontstaan uit speculatie, een achttiende-eeuwse benaming van een harde, gekruide koek, en ook wel een naam voor klein suikergoed dat gebruikt werd als tafelversiering. Volgens het Etymologisch Woordenboek van Van Dale is de oorspronkelijke betekenis van speculaas ‘fantasiegoed’, en bestaat er een verbinding met speculeren, dat van het Latijnse speculare (‘(be)spieden’) is afgeleid. In het Leenwoordenboek van Nicoline van der Sijs staat dat speculatie ontleend is aan het Latijnse speculatio (‘bespiegeling’, en later ook ‘zin’, ‘welbehagen’). Ergens speculatie in of aan hebben betekende in de zestiende eeuw ‘ergens zin in hebben’. Speculatie werd daarom ook overdrachtelijk gebruikt als naam voor bepaalde luxe goederen, in het bijzonder voor een soort gebak voor fijnproevers (‘een welbehagen voor de tong’).

● Zinsvolgorde

? Welke van deze zinnen vindt u het best: 1. Als u aan de eerste voorwaarde voldoet en u een tweede rekening opent, dan ontvangt u een cadeautje of 2. Als u aan de eerste voorwaarde voldoet en u opent een tweede rekening, dan ontvangt u een cadeautje?

! Deze zinnen zijn beide juist; ze hebben ook dezelfde betekenis. Ze beginnen allebei met twee nevengeschikte conditionele bijzinnen (bijzinnen die een voorwaarde uitdrukken): als u aan de eerste voorwaarde voldoet en (als) u een tweede rekening opent (zin 1.) respectievelijk u opent een tweede rekening (zin 2.). Daarna komt de hoofdzin dan ontvangt u een cadeautje. In de eerste bijzin staat de persoonsvorm achter in de zin (zoals meestal het geval is in bijzinnen). In de tweede bijzin mág in dit soort zinnen de persoonsvorm ook naar voren worden gehaald, zoals in zin 2. is gebeurd. In dit laatste geval spreekt de (nieuwe editie van de) Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) van een bijzin met ‘voor-pv als tweede zinsdeel’. Deze constructie is bijzonder, maar grammaticaal juist. De ANS geeft de voorbeeldzinnen: Als je hiermee klaar bent en je hebt nog wat tijd over, zou je dit dan voor me willen inpakken? en Als je in de buurt bent en je hebt niets anders te doen, kom dan eens langs.

Als het woord als voor de tweede bijzin herhaald wordt, is de voor-pv daarin niet mogelijk: Als je hiermee klaar bent en als je hebt nog wat tijd over... is grammaticaal onjuist.

● Chic/chique

? Mijn moeder vindt dat je nooit chique mag gebruiken in bijvoorbeeld een chique vijfkamerflat. Volgens haar is chique een Frans woord voor ‘pruimtabak’. Moet ik daarom een sjieke vijfkamerflat schrijven?

! Nee, dat hoeft niet. Op een chique vijfkamerflat (‘een stijlvolle vijfkamerflat’) is niets aan te merken. Chique gebruiken we in het Nederlands als de verbogen vorm van chic; voor het de-woord vijfkamerflat hebben we die verbogen vorm nodig. In een chic hotel is de onverbogen vorm chic juist, omdat hotel een het-woord is. Na het onbepaalde lidwoord een blijft het bijvoeglijk naamwoord vóór een onzijdig zelfstandig naamwoord onverbogen. Vergelijk: een mooi huis en een mooi ringetje (het-woorden) met een mooie woning en een mooie ring (de-woorden).

Uw moeder heeft gelijk dat het Franse woord la chique onder meer ‘pruimtabak’ betekent, maar daaruit volgt allerminst dat chique in een chique vijfkamerflat in het Nederlands fout is. We kunnen achter het bijvoeglijk naamwoord chic nu eenmaal geen e plaatsen: chice zou tot een verkeerde uitspraak leiden. Daarom is in het Nederlands een verbogen vorm van chic bedacht, die in het Frans niet bestaat.

U kunt eventueel kiezen voor een sjieke vijfkamerflat. Het nieuwe Groene Boekje vermeldt weliswaar alleen het bijvoeglijk naamwoord chic (chique) en het zelfstandig naamwoord de sjiek, (en vermeldt daarbij trouwens de betekenis... ‘tabakspruim’), maar een sjieke vijfkamerflat is niet fout. Van Dale (1995) geeft sjiek (nog) als variant van chic. Houd er wel rekening mee dat sjiek een negatieve lading kan hebben en vaak spottend gebruikt wordt.

● Gechoqueerd/geshockeerd

? Wat is juist: De minister reageerde geshockeerd of De minister reageerde gechoqueerd?

! Volgens het Groene Boekje is zowel geshockeerd als gechoqueerd (‘pijnlijk getroffen’) juist, want het geeft de werkwoorden choqueren en shockeren. Ook de woordenboeken van Kramers, Verschueren en Prisma doen dat. Wolters' Koenen en Van Dale geven alleen choqueren, en De Nieuwe Spellinggids van de Nederlandse Taal vermeldt in zijn eerste druk (1995) dat shockeren een ‘niet-erkende vorm’ is van choqueren. In de tweede druk (1996) komt deze opmerking niet meer voor.

Choqueren is afgeleid van het Franse choquer. Het Nederlands heeft talloze werkwoorden op -eren die zijn afgeleid van Franse werkwoorden op -er, bijvoorbeeld: indiquer - indiceren, communiquer - communiceren en specialiser - specialiseren. We kennen echter veel minder werkwoorden op -eren die van het Engels zijn afgeleid; voorbeelden zijn shockeren, formatteren, alloceren en acclimatiseren.

Het gebruik van het werkwoord shockeren is niet nieuw; Kramers, Prisma en Verschueren namen het ook al op in hun vorige druk. Over het algemeen werd choqueren echter als juister gezien. Het Stijlboek van de Volkskrant (1992) vermeldt zelfs: ‘het werkwoord shockeren bestaat niet’. Deze stelling is - nu dit werkwoord in onze officiële woordenlijst staat - niet meer te verdedigen. U kunt wat ons betreft kiezen tussen gechoqueerd en geshockeerd; zelf houden wij het op gechoqueerd.