Onze Taal. Jaargang 66

[p. 290]

Marc van Oostendorp
Stijltips door Microsoft Word

Lange zinnen zijn vaak moeilijk te begrijpen; in plaats van ‘het betekenisverschil’ kunt u beter ‘de betekenisverschil’ schrijven. Het tekstverwerkingsprogramma Microsoft Word geeft sinds kort adviezen over taal en stijl. Hoe nuttig zijn deze tips eigenlijk?

Sinds een paar maanden kunt u zich door uw tekstverwerker stilistisch de les laten lezen. De nieuwste versie van het tekstverwerkingsprogramma van Microsoft, Word 97, controleert uw teksten - terwijl ze geschreven worden - op spelling, op grammatica en zelfs op stijl. Woorden die volgens het programma verkeerd gespeld zijn, worden met een rood lijntje onderstreept, zinsconstructies die grammaticaal of stilistisch fout zijn met een groen lijntje. De gebruiker krijgt meer informatie over de correcties door een getekende paperclip in een hoek van het beeldscherm aan te klikken.

De makers van het programma beweren dat er allerlei soorten teksten mee kunnen worden bewerkt. Er zijn aparte stijlcontrolemodules voor onder andere zakelijke, technischwetenschappelijke, commerciële en ‘persoonlijke’ teksten. Ik heb een tijdje met het programma gewerkt. Vier soorten teksten heb ik ermee geschreven - twee brieven en twee artikelen. Al die tijd heb ik mijn taalgebruik laten nakijken door mijn computer. Dat verliep niet zonder problemen.

● Een zakelijke brief

Ik moet een brief schrijven aan een subsidiegever van een project waarbij ik betrokken ben. Ik heb het over het betekenisverschil tussen twee woorden. Microsoft stelt voor dit te veranderen. Volgens het programma komen de woorden het en betekenisverschil niet met elkaar overeen in geslacht. De betekenisverschil zou beter zijn. Ik begrijp niet hoe het programma hierop komt: het verschil rekent het wel goed. Misschien hebben de programmeurs gedacht dat betekenisverschil is afgeleid van de betekenis of van de schil.

Er zijn ook tips die ik wel opvolg. Ik schrijf dat het mijn bedoeling is om een bepaalde handeling uit te voeren. Dat bedoeling om is volgens mijn strenge controleur tautologisch. Ik kan net zo goed zeggen dat het mijn bedoeling is die handeling uit te voeren. Dat doe ik dus, al noemt een taaladviseur van vlees en bloed dit advies desgevraagd ‘waardeloos’.

● Een persoonlijke brief

Ik werk mijn correspondentie verder af. Mijn volgende brief is persoonlijker van toon. Normaal gesproken zou ik nu de stijlcontrole niet aan laten staan, want hoe ik aan mijn vrienden schrijf, bepaal ik zelf wel. Maar ik ben nieuwsgierig en wil nu weleens weten wat Word van mijn brief vindt. Dat valt niet mee. Mijn taalgebruik is modieus: ik schrijf dat mijn vriend met een bepaalde woordkeus ‘aangeeft dat hij het zelf ook niet weet’ en Word stelt terecht voor om dat aangeeft te veranderen in iets anders. De woorden die het programma voorstelt (aanduidt, vertelt, zegt) vind ik ook niet volmaakt, maar de tip is goed. Als ik om extra uitleg vraag, krijg ik bovendien alsnog een aanvaardbaar alternatief: duidelijk maakt.

Toch zijn ook ditmaal niet alle tips even bruikbaar. Zo schrijf ik mijn vriend dat op het feestje waar ik was iemand een bord spaghetti naar zich toe getrokken had. Dat naar zich toe is modieus volgens het programma. Er blijkt een groot aantal alternatieven voorhanden: voor zich, tegenover zich, naar zich, in zich, jegens zich, met zich, op zich, aan zich, tot zich gericht, ten opzichte van zich, met betrekking tot zich. Die alternatieven zijn niet alleen onbruikbaar in deze context (‘hij had een bord spaghetti jegens zich getrokken’), ze laten volgens mij ook zien op welke manier het programma zich vergist. Als ik mijn vriend had geschreven dat hij zich onbeschoft gedroeg ‘naar mij toe’, had het programma terecht gezegd dat ik ‘een cliché’ gebruikte en waren sommige alternatieven op hun plaats geweest. Toch zouden ook dan niet alle mogelijkheden even gelukkig zijn geweest: ‘Je gedraagt je onbeschoft tot mij gericht?’ ‘Met mij?’ ‘Aan mij?’ Met de laatste keuze is de zin niet meer modieus maar wel onzinnig.

● Een wetenschappelijk artikel

De correspondentie is gedaan, ik ga aan het werk. Voor een wetenschappelijk blad schrijf ik een recensie. De klachten over de stijl betreffen hier vooral te lange zinnen. Regelmatig wijst het programma me erop dat deze of gene zin te lang is. ‘Lange zinnen zijn vaak moeilijk te begrijpen.’ Dat geldt volgens mij niet voor zinnen die alleen maar lang zijn omdat ze een opsomming bevatten of zinnen die op een andere manier helder gestructureerd zijn. Meestal negeer ik daarom de aanwijzingen over de lengte van mijn zinnen.

Er is één uitzondering. Ik heb een alinea geschreven die uit drie lange zinnen bestaat. Dat vind ik geen bezwaar, maar als ik nog eens goed naar die alinea kijk, ontdek ik iets anders: ik weet niet precies wat ik in die alinea wil zeggen. De hele alinea kan zonder problemen geschrapt worden. Het advies van Word is twijfelachtig, maar zet me wel op een ander spoor.

● Een artikel voor een publieksblad

Het laatste stuk dat ik schrijf, is bedoeld voor een breed publiek. In de eerdere stukken heb ik de stijlmodules ‘Zakelijk’, ‘Persoonlijk’ en ‘Technisch-wetenschappelijk’ uitgeprobeerd. Dit stuk schrijf ik met de module ‘Commercieel’.

[p. 291]

Veel adviezen die het programma geeft, blijken eerder waarschuwingen te zijn dan goede raad. Als ik schrijf over ‘de dictator, die de menigte in zijn greep hield’, geeft het programma een waarschuwing bij de komma voor het woord die. Weet ik zeker dat die komma daar geplaatst mag worden? ‘Als dit een beperkende bijvoeglijke bijzin is, dan hoort er geen komma te staan.’ Het vervelende is dat deze waarschuwing elke keer gegeven wordt als er een komma voor die staat. Ik heb daardoor de neiging om de waarschuwingen te negeren. Ook als ze misschien wel van toepassing zouden kunnen zijn.

Illustratie: Reid, Geleijnse en Van Tol

● Ideale gebruiker

Veel tips van het programma zijn niet bruikbaar als de schrijver er niet kritisch naar kijkt. Iemand die niet weet welk voorzetsel hij moet kiezen om te beschrijven dat een bord spaghetti in een bepaalde richting verplaatst wordt, heeft weinig aan de hulp van het programma. Hetzelfde geldt voor degene die regelmatig twijfelt of iets een de- of een het- woord is, of iemand die het verschil tussen een beperkende en een uitbreidende bijvoeglijke bijzin niet kent. Zo iemand kan beter een taaladviesboek kopen en dat doorlezen.

De stukken die ik geschreven heb, zijn op een paar punten door het programma verbeterd. Ik hoop wel dat ik de meeste van de fouten zelf ontdekt had als ik de stukken nog eens had doorgelezen. Bovendien waren sommige stukken volgens mij juist slechter geworden als ik alle adviezen van het programma had opgevolgd. Dat kan nooit de bedoeling zijn. De ideale gebruiker van de grammaticacontrole van Word 97 weet zelf al behoorlijk veel over stijl en grammatica - in ieder geval genoeg om zich ook door foute en overbodige meldingen van het programma te laten attenderen op mogelijke verbeteringen. Ook al zijn dat heel andere verbeteringen dan het programma kennelijk bedoelt. Die gebruiker laat zich niet door een tekstverwerker de les lezen - al kan hij het ding als een nuttig instrument gebruiken.

Microsoft Word heeft ook dit artikel nagekeken. Het maakte er de volgende opmerkingen over.

-	‘het betekenisverschil’. Overeenkomst in getal of geslacht: de woorden het en betekenisverschil komen niet met elkaar overeen in geslacht.
-	‘bedoeling om’. Overtolligheid: dit is een tautologie.
-	‘Maar ik ben nieuwsgierig en wil nu weleens weten wat Word van mijn brief vindt.’ Spreektaal: probeer maar te vermijden aan het begin van een zin.
-	‘aangeeft’. Cliché/modieus: iemand kan ‘zich aangeven bij de politie’, maar in plaats van aangeven dat is het beter om aanduiden, vertellen, zeggen of duidelijk maken te gebruiken.
-	‘eigenlijk’. Overbodig/breedsprakig: probeer omslachtige formuleringen te vermijden.
-	‘naar zich toe’. Cliché/modieus: de voorzetselgroep naar... toe kan beter door één enkel voorzetsel vervangen worden.
-	‘met betrekking tot’. Overbodig/breedsprakig: probeer deze voorzetseluitdrukking door één woord te vervangen.
-	‘Jegens’. Schrijftaal: dit woord klinkt te formeel en te stijf. Gebruik een neutraler alternatief.
-	‘Iemand die niet weet welk voorzetsel hij moet kiezen om te beschrijven dat een bord spaghetti in een bepaalde richting verplaatst wordt,...’ Overeenkomst in getal of geslacht: de woorden welk en voorzetsel komen niet met elkaar overeen in geslacht.
-	‘Hetzelfde geldt voor degene die regelmatig twijfelt of iets een de- of een het-woord is, of iemand die het verschil tussen een beperkende en een uitbreidende bijvoeglijke bijzin niet kent.’ Te lange zin: lange zinnen zijn vaak moeilijk te begrijpen.
-	‘De ideale gebruiker van de grammaticacontrole van Word 97 weet zelf al behoorlijk veel over stijl en grammatica - in ieder geval genoeg om zich ook door foute en overbodige meldingen van het programma te laten attenderen op mogelijke verbeteringen.’ Te lange zin: lange zinnen zijn vaak moeilijk te begrijpen.
-	‘Ook al zijn dat heel andere verbeteringen dan het programma kennelijk bedoelt.’ Spelling werkwoordsvorm: als verbeteringen het onderwerp is van bedoelt, komen onderwerp en persoonsvorm niet overeen in persoon en/of getal.