Onze Taal. Jaargang 66

[p. 282]

Popmuziek en politiek voor doven
Interview met gebarentaaltolk Gerdinand Wagenaar
Marc van Oostendorp

Een horend kind van dove ouders groeit vaak tweetalig op - met het Nederlands en de Nederlandse Gebarentaal. Gerdinand Wagenaar was zo'n kind. Tegenwoordig tolkt hij voor verschillende Europese organisaties en ‘vertaalt’ hij op het podium de muziek van David Bowie voor doven.

Als kind werd Gerdinand Wagenaar een paar weken lang elke avond om acht uur uit zijn bed gehaald. De Amerikaanse president Nixon nam na de slepende Watergate-affaire zijn ontslag, en hierover werd in het journaal uitvoerig bericht. Vader en moeder Wagenaar wilden dit nieuws zo goed mogelijk volgen. Welk kind wil er niet uit bed gehaald worden voor iets zó gewichtigs? Dus vertaalde Gerdinand in zijn pyjamaatje de Nederlandse woorden die op de televisie gesproken werden in de taal van zijn ouders: de Nederlandse Gebarentaal.

De vaardigheden die hij indertijd als horend kind van dove ouders heeft opgedaan, kan Wagenaar in zijn vak goed gebruiken. Hij geldt als een van de meest vooraanstaande tolken van de Nederlandse Gebarentaal. Wagenaar was waarschijnlijk de eerste die van het tolken een voltijdse betrekking maakte, en hij heeft gewerkt in de Tweede Kamer en het Europees parlement. Ongeveer een jaar geleden stond hij op het podium naast David Bowie en vertaalde hij wat er op het podium gezegd en gezongen werd voor het aanwezige doe publiek.

● Subsidiariteitsbeginsel

Een van Wagenaars belangrijkste klanten is Johan Wesemann, de directeur van de Europese belangenorganisatie voor doven (de European Union of the Deaf) en voorzitter van de Europese Gehandicaptenraad. Wesemann is doof en gebruikt bij zijn werk de Nederlandse Gebarentaal. Als Wesemann gaat lobbyen bij een Europees politicus, een vergadering voorzit van de Gehandicaptenraad of een congres bezoekt van een van de aangesloten organisaties, dan schakelt hij meestal Wagenaar in als tolk.

Dat Wesemann de enige dove Nederlander is op een dergelijke post, levert interessante taalproblemen op voor zijn tolk. De gebarentaal kent geen uitgebreide terminologie voor de Europese politiek. Vertalingen moeten daarom vaak ter plekke bedacht worden. ‘Neem een begrip als subsidiariteitsbeginsel’, zegt Wagenaar. ‘Dat is indertijd geïntroduceerd door Ruud Lubbers en nog steeds populair in politieke kringen. Ook in Europa. Maar hoe vertaal je het in gebarentaal?’ Hij laat zien welke oplossing hij uiteindelijk gevonden heeft: met alle vingers van zijn rechterhand wijst hij naar beneden: het gebaar voor ‘zaken afschuiven naar lagere regionen’.

•
Zou het niet makkelijker zijn als alle dove mensen in Europa bij hun geboorte dezelfde gebarentaal leren?
•

● Werktalen

Een andere complicatie is dat de dove Europeanen met een eigen Babylonische spraakverwarring kampen. In elk van de vijftien lidstaten wordt een andere officiële gebarentaal gebruikt, en die talen zijn niet onderling verstaanbaar. ‘Ik was onlangs op een groot congres voor dovenorganisaties met mensen uit alle landen van de Europese Unie’, vertelt Wagenaar. ‘We hadden daar achttien werktalen: de vijftien gebarentalen, plus het Frans, het Engels en het Spaans. Als een afgevaardigde iets in de Spaanse gebarentaal zei, werd dat eerst door een tolk vertaald in het Spaans, vervolgens door een andere tolk uit het Spaans in het Engels, en ten slotte door nog eens veertien tolken uit het Engels naar elk van de andere gebarentalen.’

Zou het niet makkelijker zijn als alle dove mensen in Europa bij hun geboorte dezelfde gebarentaal leren? ‘In theorie wel, maar in de praktijk lukt dat niet. Gebarentalen zijn gewone, natuurlijke talen, en men kan nu eenmaal niet van hogerhand een hele gemeenschap dwingen een andere taal aan te nemen. In veel Afrikaanse landen zijn de Amerikanen bijvoorbeeld actief geweest bij de opzet van dovenscholen. Op die scholen werd meestal de Amerikaanse Gebarentaal onderwezen, maar deze heeft de autochtone gebarentalen nooit helemaal verdrongen. Die talen bleven gewoon in gebruik in het café, op het voetbalveld en tijdens alle informele contacten die de doven hadden. Zoals het Vlaams in

[p. 283]

Vlaanderen ook nooit is verdwenen toen iedereen daar op school Frans moest spreken.’

● David Bowie

Behalve de serieuze Europese vergadertaal beoefent Wagenaar sinds een tijdje ook een wat luchtiger genre: de popmuziek. Zijn echtgenote Mindy Brown is Amerikaanse en ook gebarentolk. Toen zij nog in Los Angeles woonde, tolkte ze regelmatig tijdens popconcerten. ‘Ze tolkt niet alleen de liedteksten’, vertelt Wagenaar, ‘maar ze kan ook bij een gitaarsolo een heel verhaal vertellen dat het gevoel van zo'n solo overbrengt.’

In Amerika zijn dit soort doventolkoptredens bij popconcerten al niet meer ongewoon. Samen met Brown probeert Wagenaar ze ook in Europa te introduceren. Zo hebben ze vorig jaar samen de optredens van David Bowie in Nederland begeleid. Dit najaar waren op de Vlaamse televisie een aantal videoclips te zien waarin Brown tolkte. Wagenaar zelf treedt af en toe op in een bijzondere band die bestaat uit drie muzikanten en drie doventolken. De muzikanten staan achter op het podium terwijl de doventolken vooraan in wisselende formaties solo's vertolken. Zo verzorgt de band optredens voor een horend én een doof publiek.

● Gebarenpostzegel

Een paar maanden geleden bracht de Commissie Erkenning Nederlandse Gebarentaal een rapport uit aan de Nederlandse regering over de beste manier om de positie van gebarentaal te verbeteren. Wat moet er volgens Wagenaar verbeterd worden aan de positie van doven en doventolken in Nederland? ‘Het is heel belangrijk dat doven recht krijgen op meer tolkuren. In hun privéleven kunnen ze nu maar achttien uur per jaar gebruikmaken van een gesubsidieerde tolk. Daarmee moeten ze onder andere alle bezoekjes aan een huisarts, alle huwelijken en begrafenissen, en alle bezoekjes aan openbare gelegenheden als het theater vertaald zien te krijgen. Dat lukt nooit in achttien uur.’

‘Nog belangrijker is dat de maatschappij opener wordt voor dove mensen. Een land als Engeland zou een voorbeeld voor ons moeten zijn. In sommige theaters in dat land geldt de regel dat een voorstelling die langer dan een week gespeeld wordt, minstens één dag in de week een gebarenvertolking krijgt. Of er nu dove mensen in de zaal zitten of niet. En de publieke en de commerciële omroepen hebben daar onlangs een verdrag gesloten waarin een aantal voorzieningen voor doven is getroffen. In het jaar 2005 zal minstens de helft van alle uitzendingen van alle Engelse omroepen ondertiteld zijn - al dan niet via Teletekst - en zal minstens vijf procent van de uitzendingen van een “gebarenpostzegel” worden voorzien, zo'n hoekje in het scherm waarin een tolk zijn werk doet. Nu al wordt bij belangrijke gebeurtenissen in dat land vaak getolkt. De begrafenis van prinses Diana werd bijvoorbeeld zowel bij de BBC als bij de commerciële zender ITN simultaan vertaald. Vergelijk dat nu eens met Nederland. Het enige programma waarbij hier structureel getolkt wordt, is de troonrede!’

Als gebarentaal vaker op de televisie gebruikt wordt, zal dat volgens Wagenaar bij de horende Nederlander vanzelf leiden tot meer begrip voor de taal en de problemen van zijn dove medeburgers. Bovendien: als er uitgebreide journaals voor doven komen, hoeven horende kinderen van dove Nederlandse ouders niet meer uit bed te worden gehaald als er een belangrijke gebeurtenis plaatsvindt. De Gerdinand Wagenaar van de toekomst kan in zijn bedje blijven liggen.