Onze Taal. Jaargang 66

[p. 284]

Gebarentaal, een natuurlijke taal
A. Blom - TU Delft, afdeling Toegepaste Taalkunde

Is gebarentaal een natuurlijke taal? Nee, zo luidde lang de gangbare opvatting. Tegenwoordig wordt daar vaak anders over gedacht, bijvoorbeeld door de auteurs van het boek Gesture and the Nature of Language.

Gebarentalen worden hoe langer hoe meer beschouwd als natuurlijke talen. Toch zal dit misschien verbazing wekken, want de essentie van taal is toch de spraak? Van Dale bijvoorbeeld omschrijft taal als ‘het door de spraakorganen voortgebrachte middel waarvan men zich bedient om zijn gedachten of gevoelens kenbaar te maken’. Het lijkt ook zo voor de hand te liggen: het wezen van taal is de spraak, en schrijven en gebaren maken zijn niet meer dan afgeleiden daarvan.

Het kan in dit verband verfrissend werken om kennis te nemen van het boek Gesture and the Nature of Language van de antropoloog David Armstrong en de taalkundigen William Stokoe en Sherman Wilcox (1995). Daarin zetten zij de zaken op hun kop. Volgens hen ligt het maken van gebaren aan de basis van de menselijke taal, en is de spraak aanvankelijk niet meer geweest dan een begeleidend verschijnsel.

● Het begon met gebaren

Volgens de gangbare opvattingen hangt in de evolutie van de menselijke soort de ontwikkeling van het spraak- en gehoorvermogen nauw samen met de spectaculaire toename van de herseninhoud. De auteurs van Gesture and the Nature of Language kijken hier heel anders tegenaan. Ze gaan ervan uit dat de intellectuele ontwikkeling van de menselijke soort begonnen is met een systeem van communicatie waar het hele lichaam bij betrokken was: bewegingen van hoofd, hand en arm, wisselende gezichtsuitdrukkingen, en natuurlijk óók geluiden. Onze voorouders hebben eerst een systeem van visuele communicatie ontwikkeld, het stemgeluid was aanvankelijk niet meer dan een bijverschijnsel.

Om dit aannemelijk te maken, wijzen de auteurs op de vele in groepen levende diersoorten die over een rijk repertoire aan visuele communicatiemiddelen beschikken. Te denken valt dan aan het bewegen of in een bepaalde stand zetten van lichaam, mond, ogen en oren. Bij sociaal levende primaten is dit repertoire nog veel uitgebreider. De belangrijkste ontwikkeling in dit verband heeft zich voorgedaan bij de mensapen. Door rechtop te gaan lopen kreeg deze soort ‘de handen vrij’: om dingen te dragen en om dingen te maken, zo luidt de standaardvisie. Maar, zo voegen de auteurs van Gesture hieraan toe, óók om gebaren te maken.

● Een late ontwikkeling

De ontwikkeling van het menselijke spraakorgaan heeft betrekkelijk laat in de evolutie haar beslag gekregen, zo wordt algemeen aangenomen. Dat gebeurde lang nadat de herseninhoud van de menselijke soort begon toe te nemen, en nog veel langer nadat de voorpoten van onze voorouders zich van steunelementen ontwikkelden tot grijpinstrumenten. Omdat taal in de gangbare opvattingen geassocieerd wordt met spraak, neemt men ook aan dat de ontwikkeling van de menselijke taal betrekkelijk laat heeft plaatsgevonden.

Weer hebben de auteurs van Gesture hier andere ideeën over. De ontwikkeling van de menselijke taal is in hun opvatting veel eerder begonnen. Er kan, zo maken zij duidelijk, van ‘taal’ gesproken worden zodra er communicatie plaatsvindt door middel van gezichtsuitdrukkingen en arm- en handgebaren. Op deze manier kunnen de rechtstandige houding, de toename van de herseninhoud en het ontstaan van taal in een groter verband gezien worden, en kan er gesproken worden van een geleidelijke ontwikkeling, die zich over een zeer lange periode heeft uitgestrekt.

Één hersenhelft

Uit hersenonderzoek blijkt dat de menselijke spraakcentra in die hersenhelft gelokaliseerd zijn van waaruit ook de verfijnde motoriek van de dominante hand bestuurd wordt. Bij rechtshandigen worden de spraak en de rechterhand bestuurd vanuit centra in de linkerhersenhelft, bij linkshandigen is in het algemeen het omgekeerde het geval. Een dergelijke gemeenschappelijke lokalisatie van spraak en handvaardigheid is binnen de gangbare opvattingen over taal niet goed te verklaren. Wat zouden spraak en handvaardigheid, op zulke verschillende momenten in de evolutie ontstaan, met elkaar te maken kunnen hebben?

Voor de auteurs van Gesture ligt dit verband juist zeer voor de hand. Spraak is volgens de auteurs van dit boek ontstaan binnen een reeds veel langer bestaand systeem van communicatie door middel van gezichtsuitdrukkingen en vooral gebaren. Een gemeenschappelijke lokalisatie in de hersenen van spraak en handvaardigheid is vanuit die visie precies wat men zou verwachten.

Neurologisch onderzoek bij doven wijst uit dat ook gebarentaal bestuurd wordt vanuit de hersenhelft waar de spraakcentra zetelen. Ook dit gegeven kan binnen de theorie die in Gesture ontwikkeld wordt op natuurlijke wijze verklaard worden. Als gebarentaal en gesproken taal een gemeenschappelijke oorsprong hebben, dan ligt een gemeenschappelijke lokalisatie in de hersenen zeer voor de hand.

David F. Armstrong, William C. Stokoe, Sherman E. Wilcox, Gesture and the Nature of Language. Cambridge, Cambridge University Press, 1995. f 40,80.

ISBN 0 521 46772 1