Onze Taal. Jaargang 66

[p. 267]

woordenboek van de poëzie
Grondelen
Guus Middag

Ontbijt met uitzicht over het water, rustig aan de rand van een stil stadje. In de verte de geluiden van een kerkklok en een scheepshoorn, grijs licht op de vijver met eenden en de lijsterbes. Zo op het eerste gezicht ziet het er niet beroerd uit voor de dichter Harmen Wind, in het titelgedicht van zijn bundel Plaatselijke tijd (1997). Maar van binnen heerst er onrust, zoals her en der uit de tekst valt op te maken. Vrees voor het ergste, ook al is het nergens zichtbaar aanwezig. Besef van tijd, en vooral van het voortdurende verstrijken ervan. Weg willen, al is er op de idyllische ontbijtplek nog zo weinig aan te merken.

‘Plaatselijke tijd’ beschrijft een altijd aanwezig gevoel van rusteloosheid en opgejaagdheid dat afwezig lijkt te zijn in het onnadenkende leven zoals dat in de omringende natuur wordt geleefd. De eend en de lijsterbes maken zich niet zo druk. Ze hebben geen weet van klokken en toeters en doen gewoon wat ze altijd doen, ‘onaangedaan’. Zij leven ‘in plaatselijke tijd’, zoals de dichter het noemt. Daarmee bedoelt hij vermoedelijk dat zij altijd en overal in staat zijn samen te vallen met het moment en met hun omgeving, in tegenstelling tot de ongedurige mens, die voortdurend aan zijn plek en zijn heden tracht te ontkomen.

Plaatselijke tijd

Hier is het morgen. Wij schrijven een datum,
kijken het raam uit, smeren een snee
brood en vrezen het ergste zonder dat het
ons bedreigt. Een ochtend aan de rand van
een gelaten stadje op de oever van stromend
water. Een kerkklok, een scheepshoren: het is
tijd. Altijd. Dit roepen beweegt ons, drijft ons
onstuitbaar voort, hoe stil het grijze licht ook
op de vijver hangt. Intussen grondelt in alle rust
de eend en zet de lijsterbes haar knoppen.
Hun leven gaat zijn gang onaangedaan.
Hun leven vindt bestaan in plaatselijke tijd.

Het is geen moeilijk gedicht, maar mijn oog bleef even haken bij het in alle rust grondelen van de eend. Wat grondden was wist ik niet, al meende ik uit de context op te kunnen maken dat het hier om een eenvoudig alledaags werkje voor de eend ging, gedachteloos uit te voeren: de veren bijpunten, het kroost instrueren, de oevers inspecteren, zoiets. Misschien was het ook wel een ander woord voor losjes rondzwemmen, of dommelen. In ieder geval leek grondelen mij niet iets waar de eend erg moe van zou worden.

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) vermeldde het werkwoord grondelen niet, maar bracht mij via het zelfstandig naamwoord grondel of grundel (een of andere vis) naar grundelen, dat weer een variant van gruntelen bleek te zijn: ‘een intensieve en tevens frequentatieve vorm van grunnen, knorren. Binnensmonds een genoeglijk, behaaglijk knorrend, kneuterend geluid doen hooren.’ Die betekenis leek mij hier heel goed van toepassing te kunnen zijn: terwijl de lijsterbes haar knoppen zet, ligt het eendje in alle rust genoeglijk op het water van de vijver te knorren en te kneuteren.

Vreemd was wel dat het WNT grondelen niet kende, ook niet als een dialectische of verouderde of literaire nevenvorm van gruntelen. Voor alle zekerheid sloeg ik er Van Dale op na en trof daar tot mijn verrassing grondelen gewoon aan, in een andere betekenis: ‘(gezegd van grondeleenden) op de kop gaan staan om voedsel van onder de waterspiegel op te nemen zonder echt te duiken’. Iedereen die weleens een eend heeft gezien zal deze wijze van fourageren kennen, maar ook onder deze naam? En een andere vraag: zou grondelen een recent woord zijn en zou het daarom niet in het WNT zijn beland? Of zou het juist een heel oud woord zijn, rechtstreeks verwant met het Middelnederlandse grondelen, ‘ten grond raken’? Of zou het een frequentatieve vorm zijn van gronden, in de betekenis ‘de bodem peilen’? Een grondelende eend wekt bij de toeschouwer de indruk onophoudelijk aan het sonderen te zijn.

Voor een goed begrip van het gedicht van Wind is dit intussen niet echt van belang. Zoveel lijkt mij nu wel zeker: die eend lag daar niet lekker op het water te knorren en te kneuteren, maar was gewoon in alle rust met zijn kop onder water op zoek naar voedsel. Nemen wij dus in het woordenboek van de poëzie bij het lemma grondelen de omschrijving van Van Dale over: ‘op de kop gaan staan om voedsel van onder de waterspiegel op te nemen zonder echt te duiken’. Daar kan eventueel nog aan toegevoegd worden: ‘en zonder trouwens ook echt op de kop te gaan staan’.