Geschiedenis op straat
Overtoom
Riemer Reinsma
In maar liefst negentien Nederlandse plaatsen is een Overtoom te vinden. Maar in geen van deze plaatsen verraadt het straatbeeld nog dat zich hier een interessant staaltje historische ingenieurskunst heeft bevonden.
De overtoom in Amsterdam.
Foto: Gemeentearchief van Amsterdam.
Een overtoom vormde de verbinding tussen twee vaarwaters die een ongelijk waterpeil hadden. Hij bestond uit een dam met twee scheepshellingen. De passerende schepen werden - al dan niet met een windas - de ene helling opgetrokken en vanaf de andere helling weer neergelaten. De overtoom was dus een alternatief voor de sluis.
De beroemdste Overtoom (als straat dus, maar in het verleden ook als waterstaatkundige voorziening) is ongetwijfeld die van de hoofdstad. Het is nu een lange, tamelijk brede verkeersweg, maar tot 1904 lag er in het midden een waterweg, die uitmondde in de Schinkel en de noordelijke voortzetting daarvan, de Kostverlorenvaart. De straatnaam Overtoom had in die tijd alleen betrekking op de noordelijke kade van de genoemde waterweg. De overtoom - de plek waar de schepen worden overgehaald - bevond zich op de plaats waar de Schinkel overgaat in de Kostverlorenvaart. De overtoom was hier aangelegd in de veertiende eeuw en zou er blijven tot ongeveer 1810, toen hij werd vervangen door een sluis.
Dicht bij de overtoom lag een uitspanning waar het hoofdstedelijk publiek zich graag verpoosde. Daaraan, en aan de tijd dat hier nog water was, herinnert het volgende kinderlied:
Varen we naar de overtoom,
Drinken we zoete melk met room,
Er waren voor overtoom ook twee synoniemen in gebruik, namelijk overtocht en overslag. Een Overtocht is te vinden in Bodegraven, Leiderdorp en Winsum (Gr.), een Overslag in Boskoop, Kedichem, Veenendaal en... alweer Amsterdam. Overigens moet ik liefhebbers van oude straatnamen een bezoek aan de Amsterdamse Overslag ontraden: de straat ligt in een nieuwbouwwijk. Bovendien verwijst deze Overslag niet naar zo'n ouderwetse dam waar schepen overgehaald werden, maar naar het overladen van goederen uit zeeschepen in binnenschepen, en andersom.
Overtomen oude stijl zijn er niet meer, maar een moderne super-overtoom kan men vinden in het Waalse plaatsje Ronquières, in het kanaal van Brussel naar Charleroi. Het verschil met de antieke overtomen is dat er hier niet van hellingen gebruik wordt gemaakt, maar dat het schip via sluisdeuren een bak met water binnenvaart. De bak wordt over een rollenbaan naar het hogere of lagere waterpeil vervoerd. Vervolgens verlaat het schip de bak weer via sluisdeuren en vervolgt het zijn weg.
Auteursrechtelijk beschermd