Onze Taal. Jaargang 66

[p. 265]

Woordverwerking [7]
(On) doorzichtige samenstellingen
Rik Schutz - uitgever Van Dale Lexicografie

In het dagelijks spraakgebruik kom je het begrip doorzichtig tegen als eigenschap van bepaalde materialen (doorzichtig plastic) en soms als typering van ongeloofwaardige smoezen. Lexicografen kennen doorzichtige samenstellingen. Een doorzichtige samenstelling is een woord waarvan iedereen die de betekenis van de losse woorden - de samenstellende delen - kent, ook de betekenis van het samengestelde woord begrijpt. Als u weet dat zwaluwen, ratten en paarden dieren zijn, en dat een staart een staart is, dan begrijpt u de betekenis van zwaluwstaart, rattenstaart en paardenstaart onmiddellijk. Wanneer u weet dat olie afkomstig kan zijn van lijnzaad en olijven, dan hebben de samenstellingen lijnzaadolie en olijfolie geen geheimen voor u.

● Opnoemers elimineren

Het vervelende is dat er vele verbanden kunnen zijn tussen de leden van een samenstelling, en dat het verband pas vanzelf spreekt als je al weet wat het is. Dat muggenolie niet van muggen is gemaakt, ligt alleen voor de hand voor wie weet dat muggen nauwelijks oliehoudend zijn. Dat het woorddeel zonnebloem in zonnebloemolie een verkorting is van ‘zonnebloempitten waaruit de olie is geperst’, ligt al iets minder voor de hand, en een notoir probleemgeval is slaolie. Die is niet geperst uit slazaad, maar bedoeld om salade mee aan te maken. Het is dus niet zo gemakkelijk om uit te maken wanneer een samenstelling doorzichtig is. Ik ga er veiligheidshalve maar van uit dat doorzichtigheid als lexicografisch begrip eigenlijk niet bestaat. Dat ik me met dat standpunt in goed gezelschap bevind, blijkt uit het feit dat de redactie van de grote Van Dale doende is om alle zogenoemde opnoemers uit het woordenboek te elimineren. Opnoemers zijn ‘doorzichtige’ samenstellingen waarvan alleen het trefwoord is gegeven, zonder verdere betekenisomschrijving, voorbeeldzinnen of wat dan ook. De woorden die het eenmaal hebben geschopt tot trefwoord in de grote Van Dale verdienen voortaan dus altijd een eigen definitie. Wel zullen veel samengestelde woorden worden opgevoerd als voorbeelden bij de verschillende betekenissen van de losse delen. Onder het trefwoord olie vindt u straks mogelijk de voormalige opnoemers katoenzaadolie en kopraolie terug.

•
Het woord brooddeeg is op het eerste gezicht een gaaf voorbeeld van een doorzichtige samenstelling.
•

Vaak is het trouwens een andere betekenis, naast de ‘doorzichtige’, die de aanleiding vormt om een woord in het woordenboek op te nemen. De drie hierboven genoemde staarten staan in de woordenboeken vanwege andere dan de letterlijke betekenis ‘staart van een dier’. De drie genoemde staarten hebben hun plaats in het woordenboek te danken aan de houtverbinding (zwaluwstaart), het vijltje (rattenstaart) en de haardracht (paardenstaart). Volledigheidshalve (of dwangmatig) geeft de lexicograaf er dan ook de ‘doorzichtige’ betekenis maar bij.

● Brooddeeg = bakdeeg?

De interessantste samenstellingen zijn natuurlijk die waarvan het niet zo duidelijk is of de betekenis ervan (nog) wel samenhangt met die van de afzonderlijke woorden. Het woord zaklamp of zaklantaarn is zonder twijfel ontstaan in de tijd dat de batterij werd uitgevonden. Sindsdien konden lampen zonder gevaar voor vlekken of brandwonden worden meegedragen. Maar is de vervoerbaarheid in een (broek)zak een wezenskenmerk van de hedendaagse zaklantaarn? Ik denk van niet, maar toch geven woordenboeken die zich hedendaags of eigentijds noemen als deel van de definitie ‘die men in de zak kan dragen’.

Het woord brooddeeg ontbreekt in de mij bekende woordenboeken. Op het eerste gezicht is het een gaaf voorbeeld van een doorzichtige samenstelling: deeg om brood van te bakken. In de context waarin ik het woord de afgelopen tijd vooral ben tegengekomen, ging het echter om een soort huis-tuin-en-keuken-boetseerklei, gemaakt van bloem en zout. Niet geschikt en niet bedoeld voor consumptie, maar om decoratieve poppetjes van te maken. En tot slot, ik ken iemand, één iemand, die tijdens het autorijden rare handschoenen met gaatjes aantrekt en die worden bewaard in het handschoenenkastje. Alle andere autobezitters gebruiken dat kastje voor wegenkaarten, reservelampen, vergeten balpennen, ijskrabbers, lege snoepverpakkingen en nog zo het een en ander. En dat ik een hoed op een hoedenplank heb zien liggen, is minstens twintig jaar geleden.