Onze Taal. Jaargang 66

[p. 262]

De standwerkersklemtoon
J. Koopman - oud-radio- en -televisiemedewerker, Hilversum

Standwerkersklemtoon - goed voor veel punten in het scrabblespel -zou de aanduiding kunnen zijn van een ernstig om zich heen grijpende ziekte in de spreektaal: de mode om bijvoeglijke naamwoorden die van nature geen klemtoon op de eerste lettergreep hebben, toch - en wel met veel nadruk - van zo'n klemtoon te voorzien. Wie lijden hieraan? Voornamelijk mensen die het woord krijgen en die ons ergens van willen overtuigen of iets aan de man willen brengen en die geen twijfel willen laten bestaan aan hun gelijk. Daardoor is het verschijnsel het best waarneembaar op radio en televisie. in actualiteitenprogramma's, sportuitzendingen, en parlementaire en andere rubrieken. Daar vliegen deze klemtonen je om de oren, uitgesproken door ministers, Kamerleden, verslaggevers, commentatoren, nieuwslezers en presentatoren.

Onderstaand lijstje van voorbeelden is met weinig moeite samengesteld. Het lijstje heeft niet de functie van schandpaal, want onder de genoemden bevinden zich ook mensen van wie bekend is dat ze overigens onze taal goed gebruiken.

De standwerkersklemtoon: ook al tot de schrijftaal doorgedrongen?

Het gaat om ínstitutionele beleggers	(premier Kok)
Buurtbewoners bedachten een créatieve oplossing	(NOS-journaal)
... waarbij de Éúropese belangen...	(2 Vandaag)
Dat is een éssentiële basisvoorziening	(2 Vandaag)
Zij volgt in de afdaling de ídeale lijn	(Evert ten Napel)
De kinderen worden íntensief behandeld	(Paul Witteman)
Veel advocaten zijn áctief betrokken bij...	(Radio 1, actualiteiten)
We staan er óverwegend positief tegenover	(premier Kok)
... crúciale taxatiefout van staatssecretaris Linschoten	(NOS-journaal)
Máterieel deugt het niet, máterieel deugt het niet, máterieel deugt het niet	(Kamerlid Duyvestein, in één zin tegen staatssecretaris Tommel)
Het is een índividuele keuze	(Ab Pilgram, Radio l)
... is even weg voor een sánitaire stop	(RTL-verslaggever op Wimbledon)
... nam Krajicek een cómfortabele voorsprong	(Marcella Mesker in Sportjournaal)
... wísselvallig weer	(Erwin Krol)
De kátholieke bewoners van Noord-Ierland	(NOS-journaal, Marga van Praag)
Wij eisen een pólitieke oplossing	(geïnterviewde in NOVA)
De définitieve plannen van het sportnet	(NOS-journaal)
De éctuele situatie in de Tour de France	(Rocky Tuhuteru)
De cómmerciële zenders gaan dígitaal uitzenden	(NOS-journaal)
Het park is een ópenbare plek	(Erica Terpstra in Atlanta)
Zij bevonden zich in dírect levensgevaar	(NOS-journaal, Gerard Arninkhof)
Deze spéctaculaire bokser behaalde een dúbieuze overwinning	(Frank Snoeks, Sportjournaal)
De tijd waarin je als índividuele boer zwak stond	(premier Kok)
... is een van de fávoriete uitstapjes van Amerikanen	(NOVA, Charles Groenhuijsen)
Een ómvangrijk gebied van hoge druk	(KNMI-weervrouw)
Kluivert is een crúclale speler, Blind is een crúciale speler, Overmars is een crúciale speler	(Louis van Gaal)
Er is te weinig cóntant geld	(NOS-journaal)
De Boer is céntrale verdediger	(Frank Snoeks, Sportjournaal)
... getuige spéctaculaire foto's	(Clairy Polak, Radio I)
Het is in fórmele zin overbodig	(minister Ritzen)
Popescu was dóminant aanwezig	(Hans Kraaij, Sportjournaal)
Daar zitten de fánatieke aanhangers van Espanyol	(Kees Jansma, Sportjournaal)

[p. 263]

Opvallend en verheugend is dat het verschijnsel bij de radionieuwsdienst bijna niet voorkomt. De vraag blijft of we hier te maken hebben met een ziekte van voorbijgaande aard of met een epidemie, waardoor we over enige tijd misschien allemáál zo raar gaan praten.

Naschrift redactie

De verschuiving van de hoofdklemtoon naar de eerste lettergreep was vijf jaar geleden aanleiding voor de fonologen Trommelen en Visch om er een artikel over te schrijven met de intrigerende titel ‘Klemtoonverschuiving. Is het Nederlands een hangmattaal?’ (Onze Taal 1992, blz. 63-66). Met die hangmat bedoelen Trommelen en Visch de neiging van sprekers om bij het uitspreken van opeenvolgende woorden de hoofdklemtonen zo te leggen dat er zo veel mogelijk onbeklemtoonde lettergrepen tussenin komen te liggen.

Deze neiging is wellicht verantwoordelijk voor een groot deel van de gevallen die de heer Koopman noemt. In zijn voorbeelden is er meestal sprake van een combinatie van een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord. De klemtoon van het zelfstandig naamwoord duwt dan als het ware de klemtoon van het bijvoeglijk naamwoord naar voren. De heer Koopman noemt ook ‘áctief betrokken’, ‘dóminant aanwezig’, ‘máterieel deugt het niet’ en ‘óverwegend positief’, gevallen waarin de twee opeenvolgende woorden geen combinatie zijn van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord. Wellicht gaat de ‘hangmattheorie’ ook op voor dergelijke combinaties van bijwoord en bijvoeglijk naamwoord, en wil de taalgebruiker ook daarin de klemtoon structureel op de eerste lettergreep gaan leggen.