Onze Taal. Jaargang 66

[p. 258]

Wetenschapskunde
Gerard Verhoeven
Modieuze ‘kundes’ versus echte wetenschap

Modieuze ‘-kundes’ als communicatiekunde en milieukunde worden door velen minder serieus genomen dan ‘echte’ wetenschappen als natuurwetenschappen en taalwetenschap. Maar hoe zit het dan met wiskunde en vrijetijdswetenschap? Over de geschiedenis van -kunde, -wetenschap en hun varianten.

In de discussie over de grenzen tussen het wetenschappelijk onderwijs en het hoger beroepsonderwijs hoor je van mensen als Jan Blokker en vele anderen als stellingname dat de modieuze ‘kundes’ niet op de universiteit thuishoren. Dat is immers de plaats voor echte ‘wetenschappen’. Bij de kundes denkt men dan aan communicatiekunde, milieukunde en bestuurskunde. De echte wetenschappen zijn natuurlijk de natuurwetenschappen, de taalwetenschap, en dergelijke. Kortom: als iets -kunde heet, is het theoretisch licht en ook nogal trendy, meer iets voor het pretpakket.

En toch: horen wiskunde, natuurkunde en scheikunde niet tot de harde kern van de wetenschappen? En horen ziekenhuiswetenschap, theaterwetenschap of vrijetijdswetenschap niet eerder tot de modieuze schil? Wanneer zijn die verschillende aanduidingen van wetenschappen eigenlijk ontstaan? Reden om eens op zoek te gaan naar de geschiedenis van deze termen en hun varianten: -logie, -nomie, -gogie, -metrie, -ica, -leer en -studie(s).

● De vrije kunsten

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is -kunde als aanduiding van een tak van wetenschap ontstaan in de zeventiende eeuw, als vervanging van het tot dan toe gebruikelijke -kunst of -konst. Sommige -kundes, zoals taalkunde, zijn echter al iets ouder; andere, zoals wiskunde, dateren pas uit de achttiende eeuw. Het WNT vermeldt -wetenschap niet als tweede deel van een samenstelling die een tak van wetenschap aanduidt. Blijkbaar is die aanduiding vrij nieuw. Niettemin schijnt de term godsdienstwetenschap al aan het einde van vorige eeuw voor te komen. En het begin van die eeuw kent al de natuurwetenschap tegenover de geesteswetenschap, naar Duits voorbeeld. Geen namen voor een afzonderlijke wetenschap, maar voor een heel cluster.

Illustratie: Frank Dam

De term -kunde als aanduiding van een bepaalde wetenschap is dus veel ouder dan -wetenschap. En die staat van dienst wordt nog indrukwekkender als we de voorloper van de kunde, de -kunst erbij betrekken, nog voorkomend in geneeskunst. Een vorm als letterkunst gaat terug op de Latijnse vorm ars grammatica, een van de zeven artes liberales oftewel ‘vrije konsten’. Deze Latijnse vormen zijn meestal ook in hun oorspronkelijke gedaante blijven bestaan, maar zonder het zelfstandig naamwoord ars. Zo kennen wij nog steeds grammatica, retorica en logica. Later zijn er vergelijkbare vormen bij gekomen: mechanica, optica (zeventiende eeuw) en nog recentelijk elektronica. De -kundes en de -ica's hebben dus een langere stamboom dan de -wetenschappen, en ze zijn nog volop productief.

[p. 259]

● -Logie, -nomie, -gogie

Naast -kunde en -ka is -logie ongetwijfeld de meest gangbare manier om een tak van wetenschap aan te duiden. Soms bestaan beide vormen naast elkaar: psychologie en zielkunde, waarbij de -kunde-variant toch wel erg oubollig aandoet. De term psychologie komt voor het eerst voor in 1741, maar zijn Latijnse voorloper psychologia (uiteraard teruggaand op het Grieks) al eerder. Veel vormen op -logie zijn gevormd naar een Duits of Frans origineel (sociologie) of later naar analogie of zonder voorbeeld met gebruikmaking van een Grieks grondwoord (morfologie, fonologie).

De uitgang -nomie is te beschouwen als een variant van -logie. Een vorm als astronomie kan misschien verklaard worden uit onderscheidingsdrang ten opzichte van astrologie. Ook hier is soms een -kunde-variant aanwezig: economie naast (staats)huishoudkunde, waarbij de eerste vorm de tweede al bijna verdrongen heeft. De -gogieën zijn voorbehouden aan wat met opvoeden te maken heeft. De oudste variant, pedagogie, is gevormd naar Frans model. De -metrieën zijn beperkt tot wiskundige vakken: goniometrie, econometrie e.d.

De vormen -leer en -studie zijn ook al oud: in de zeventiende eeuw komt buigingsleer (deel van de grammatica) al voor en ook letterstudie en karakterstudie. Maar nooit treden ze op als namen van solide wetenschappen, eerder als termen voor onderdelen van een wetenschap of als aanduiding van andere activiteiten. Ook tegenwoordig is hun gebruik beperkt: kennisleer, argumentatieleer, vrouwen-en homostudies zijn enkele van de schaarse voorbeelden. Merk op dat -studies tegenwoordig steeds in het meervoud voorkomt, wat samenhangt met het feit dat deze naam gebruikt wordt voor groepen wetenschappen (bijvoorbeeld taalkunde, letterkunde en geschiedenis) die bestudeerd worden vanuit een bepaald aspect: de rol van de vrouw, homo, enzovoort.

● Begeerte naar het niets

De oudste universitaire vakken worden niet aangeduid met een van de hierboven behandelde termen. Daarvoor voelen de wijsbegeerte (overigens pas na 1661 in gebruik in plaats van filosofie), de godgeleerdheid (maar toch ook theologie), medicijnen (maar ook geneeskunde) en rechten zich misschien te chic. Met trots kunnen ook geschiedenis en algebra zich in deze rij scharen.

Serieus klinkende termen als -wetenschap en -studies komen vooral voor bij modieuze of althans nieuwe, vaak op directe toepassing gerichte takken van wetenschap.
•

Interessant is het meervoud dat bij medicijnen verplicht is, maar bij recht niet. Toch heeft juist bij recht dat meervoud de oudste rechten. Rechten had betrekking op het goddelijk (en kerkelijk) recht naast het wereldlijk of civiel recht. Waarschijnlijk is het meervoud van medicijnen zelfs gevormd naar analogie van rechten.

Vanouds gevestigde vakken heten meestal -kunde of -ica, iets recentere ook -logie of -nomie. Serieus klinkende termen als -wetenschap en -studies komen echter vooral voor bij modieuze of althans nieuwe, vaak op directe toepassing gerichte takken van wetenschap. Misschien horen de meeste -wetenschappen wel thuis op het hbo, en juist de -kundes op de universiteit.