Onze Taal. Jaargang 66

[p. 252]

Opschudding over Duitse spellinghervorming
Marc van Oostendorp

Nu de invoering van de nieuwe Duitse spelling nadert, neemt de verwarring toe. Wat gaat er allemaal veranderen? En wie heeft het in dit soort kwesties voor het zeggen? De discussie vertoont opmerkelijke overeenkomsten en verschillen met het Nederlandse spellingdebat.

Toen de spellingdiscussie in Nederland en Vlaanderen zo'n anderhalf jaar geleden op haar hoogtepunt was, keken sommige discussianten weleens met enige afgunst naar het Duitse-taalgebied. Zo democratisch, zo ordelijk en zo weldoordacht als de spellingwijzigingen daar verliepen, daar haalden wij het toch maar niet bij.

Illustratie: Reid, Geleijnse Van Tol

Intussen is de nieuwe spelling overal ingevoerd en de meeste schrijvers hebben zich erbij neergelegd. In Duitsland wordt de nieuwe ‘Rechtschreibung’ pas in september 1998 officieel, maar veel scholen hebben al dit jaar de nieuwe leerboeken in gebruik genomen. In verband daarmee is de laatste maanden in Duitsland de discussie fel opgelaaid. Op verschillende plaatsen zijn Duitse ouders naar de rechter gestapt om te verhinderen dat hun kinderen de nieuwe ‘scholierenspelling’ moeten leren, die buiten de schoolmuren nauwelijks gebruikt zou worden. In sommige deelstaten (zoals Hessen en Nedersaksen) hebben deze ouders gelijk gekregen. Hun kinderen hoeven de nieuwe spelling niet te gebruiken. Dit alles heeft voor grote verwarring gezorgd: wie bepaalt er wat de officiële spelling is?

● Majonèse

De overeenkomsten en de verschillen tussen de spellingherzieningen in het Duitse- en het Nederlandse-taalgebied zijn interessant. Een overeenkomst ligt in de aard van de hervormingen. Ook in Duitsland heeft de wens om de spelling regelmatiger en doorzichtiger te maken een belangrijke rol gespeeld in de oorspronkelijke voorstellen. Een voorbeeld. Als het eerste deel van een Duitse samenstelling op twee dezelfde medeklinkers eindigt (Balett) en het volgende deel begint met nog eens dezelfde medeklinker (tänzer), werden tot nu toe slechts twee van de drie medeklinkers geschreven: Ballettänzer. In het nieuwe systeem schrijven de Duitsers voortaan Balletttänzer.

Boeiender dan deze overeenkomst zijn de verschillen. In de spelling van leenwoorden is de Duitstalige overheid verder gegaan dan de Nederlandse en Vlaamse ministers. De spellingen Majonäse (mayonaise) en Spagetti (spaghetti) hebben voor grote opschudding gezorgd, maar ze zijn vanaf volgend jaar wel de officiële Duitse schrijfwijze. Het is alsof we in het Nederlands majonèese zouden gaan schrijven. (Zie voor een uitgebreide beschrijving van de nieuwe Duitse spelling het artikel ‘Hoe doen de buren het?’ van Harry Cohen in Onze Taal van mei 1996.)

● Kommavrijheid

De Nederlandse spellingregels beperken zich traditioneel tot de spelling van woorden. In het Duits vallen ook de leestekens onder de officiële regels. Vooral de verregaande vereenvoudiging van de richtlijnen voor het schrijven van komma's zorgt voor veel onrust. Sommige mensen vrezen dat de nieuwe regels het onmogelijk maken het werk van grote kommaplaatsers als Thomas Mann nog te kunnen lezen. Het opinieweekblad Der Spiegel noemt de ‘Komma-Freiheit’ een van de ernstigste ingrepen in de Duitse taal, die ‘de zekerheid tijdens het lezen verstoort en historische wortels onbekommerd wegkapt’.

Daar staat tegenover dat er in het Duitstalige gebied een veel fundamenteler discussie gevoerd wordt over de juridische en bestuurlijke aspecten van de spellingverandering. Mag een regering zomaar bepalen dat de spelling verandert? In Nederland en Vlaanderen lijkt vrijwel iedereen het daarover eens te zijn. De discus-

[p. 253]

sie concentreerde zich bij ons vooral op de vraag wélke spelling de overheid moet voorschrijven. Begin 1996 stelde onder anderen Eerste-Kamerlid Erik Jurgens de kwestie aan de orde of de spellingwijzigingen niet ook formeel door het parlement moesten worden goedgekeurd. Daar is het bij gebleven.

In het Duitse-taalgebied ligt de situatie ook wel wat gecompliceerder. Een ‘Duitse Taalunie’ bestaat niet. In plaats daarvan is er een raad van ministers uit de Duitse deelstaten, Oostenrijk, Zwitserland en Liechtenstein, aangevuld met vertegenwoordigers uit landen die een Duitstalige minderheid hebben. Deze raad heeft in het najaar van 1995 tot de gewraakte hervormingen besloten. Vooral in Duitsland heerst er nu echter grote verwarring. Heeft zo'n raad wel de bevoegdheid een dergelijke beslissing te nemen? En wat is de rol van de federale Duitse overheid, of van de bondsstaten? Deze vraag is alleen maar nijpender geworden nadat enkele plaatselijke rechters beslist hebben dat de nieuwe wetten in ieder geval in Hessen en Nedersaksen niet gelden. Kan een rechter bepalen hoe men Ballettänzer moet schrijven?

● Staatslogica

Veel Duitsers vinden dat de staat zich helemaal niet met de spelling hoeft te bemoeien. Zij beroepen zich onder andere op het argument dat de overheid ook niet opeens een nieuwe ‘staatslogica’ kan voorschrijven. Spelling is geen overheidskwestie.

De Duitsers hebben het ook lang zonder een door de regering voorgeschreven spelling gedaan. In 1955 verklaarde de raad van ministers de voorschriften van het populaire woordenboek Duden voorlopig tot de algemeen geldende richtlijn. Het waren de woordenboekmakers die bepaalden wat de ‘juiste’ spelling was, tot grote tevredenheid van vrijwel alle Duitse taalgebruikers. Veel mensen begrijpen niet waarom in die situatie nu verandering moet komen.

Dat laatste levert toch weer een overeenkomst met ‘onze’ spellingproblemen op. Van een afstand mag de Duitse regeling veel ordelijker en beter doordacht lijken, maar uiteindelijk is de chaos er minstens even groot.