Onze Taal. Jaargang 66

[p. 185]

Geestelijke vaders van gevleugelde woorden
Marc De Coster - Tienen

De meeste woorden zijn vondelingen: niemand kent hun verwekker. Marc De Coster verzamelde een aantal uitzonderingen: gevleugelde woorden en uitdrukkingen waarvan de makers bekend zijn.

Het Nederlands is van oudsher schatplichtig aan belangrijke auteurs (Simon Carmiggelt, Kees van Kooten, Rudy Kousbroek, Godfried Bomans, S. Vestdijk), maar ook aan politici (Ruud Lubbers, Marcel van Dam), sportlui (Gerrie Knetemann, Leo Beenhakker), striptekenaars (Marten Toonder) en cabaretiers (Wim Kan, Youp van 't Hek).

Hieronder volgt een lijstje van gevleugelde woorden waarvan de ‘uitvinders’ bekend zijn, en die in de meeste woordenboeken nog ontbreken. De lijst pretendeert geen volledigheid. Ook van woorden en uitdrukkingen als derde oksel (Jan van Lieshout), kassiekijken (Wim Kan), kwakdenkers (Karin Spaink), pollens (Barend Servet), treurbuis (Gerrit Komrij) zijn de makers bekend, maar de vraag is in hoeverre deze woorden de tand des tijds hebben doorstaan. Woorden die veelal worden gekoppeld aan bekende gebruikers, maar door hen slechts nieuw leven zijn ingeblazen, heb ik ook weggelaten: Jan Splinter (Marcel van Dam), Tante Truus (Onno Ruding).

aaibaarheidsfactor: ‘de mate waarin een dier of een mens zich laat aaien, knuffelen of vleien’. Deze term werd voor het eerst gebruikt door Rudy Kousbroek in 1969, toen hij zich in een beschouwing de vraag stelde waarom sommige huisdieren (katten, cavia's) geliefd zijn en andere (alligators bijvoorbeeld) niet.

-	Slechts af en toe benadrukt Spielberg de aaibaarheidsfactor van de prehistorische dieren, door hen bijvoorbeeld een keer te laten zingen en door de kinderen hen te laten voederen. Algemeen Dagblad, 30-9-1993

(de) achterkant van het gelijk: ‘de keerzijde van iets wat op zichzelf respectabel of verantwoord is’. Oorspronkelijk de naam van een door Marcel van Dam in het seizoen 1980-1981 gepresenteerd televisieprogramma. De ex-ombudsman speelde hierin advocaat van de duivel door allerlei ethische vragen voor te leggen aan machthebbers (juristen, politici, medici). De uitdrukking werd in de jaren tachtig ongemeen populair en kende talrijke varianten (‘de achterkant van het journalistieke gelijk’, ‘de achterkant van iets’, ‘de achterkant van het ongelijk’, enzovoort).

epibreren: nietsbetekenend werkwoord dat gebruikt wordt om niet nader te omschrijven werkzaamheden mee aan te duiden, meestal met de implicatie dat het zogenaamd om iets erg belangrijks gaat. Het werd bedacht door Simon Carmiggelt ter imitatie van het pseudo-geleerde taalgebruik en het ambtelijke jargon. Het succesvolle woord uit 1954 is geen eendagsvlieg gebleken. Dat mag blijken uit de volgende veel recentere vindplaatsen:

-	‘Wat sta je daar nou te epibreren, man,’ zei Albert. Rob Schouten, Gestolen goed (1989)
-	De ‘inner circle’, die de weekenden epibrerend doorbrengt op de datsja van de baas, aan de rand van Moskou, een relikwie van het Politburo dat dag en nacht tot hun beschikking staat. Elsevier, 31-8-1991

(de) familie doorsnee: titel van een tussen 1952 en 1958 uitgezonden, immens populair radiofeuilleton, geschreven door Annie M.G. Schmidt. De componist was Cor Lemaire en de producer Wim Ibo. ‘De Familie Doorsnee’ was in feite de allereerste soap in Nederland, toen nog niemand dat woord kende. Ondertussen is het een clichéuitdrukking geworden.

-	Zijn verhaal is weliswaar ook een cliché, maar ongetwijfeld een stuk interessanter dan de belevenissen van de familie Doorsnee uit Manhattan. OOR, 9-1-1993
-	Het publiek is de Haagse familie Doorsnee, omringd door de crème van het vaderlandse toneel, de politiek en de gezeten burgerij. Elsevier, 29-1-1994

gidsland: ‘land dat model staat voor bepaalde ontwikkelingen of voor de oplossing van sommige wereldproblemen’. Dit woord dook begin jaren zeventig voor het eerst op in onze taal. Volgens de Haagse Post (20-11-1986) zou de politicus Bas de Gaay Fortman de uitvinder van deze term zijn.

-	Zo gaat ook Jolanda Venema nu de wereld rond met één, niet mis te verstane boodschap: in het ‘gidsland’ Nederland brengt zo een aantal agressieve zwakzinnigen zijn leven door, aan de muur geketend vanwege hun primitieve verzet tegen het kapotte leven. Vrij Nederland, 10-12-1988
-	Israël is een gidsland voor veel Derde-Wereldstaten. Elsevier, 26-1-1991

gluipkop: scheldwoord voor een huichelaar, valsaard. Hugo Brandt Corstius noemde Cornelis Verhoeven, columnist bij het vroegere weekblad De Tijd, ooit Brabantse gluipkop (zie: Piet Grijs, Schuld en boete, 1993). Sindsdien is het een gevleugeld scheldwoord geworden en is het ook terug te vinden in Van Dale.

-	Maar aan de andere kant is hij het

[p. 186]

	initiatief kwijt en likt die gluipkop van een Etienne aanstonds de boter van het brood. Bert Hiddema, Scheuren in het asfalt (1985)
-	Door velen geliefd, door evenzovelen inmiddels gehaat. Glittergod en gluipkop. OOR, 24-3-1990
-	de praatjes van de gluipkoppen in het Golfgebied. Elsevier, 13-10-1990

gooise matras: schertsende benaming voor het radio- en televisiemilieu (gevestigd in het Gooi), waar carrières naar verluidt beïnvloed zouden zijn door seksuele relaties. Deze uitdrukking werd in de jaren zeventig geïntroduceerd door de onlangs overleden journalist Jan Vrijman.

-	De boekjes zijn zo Hollands en zo actueel mogelijk. André Hazes komt erin voor, surfplanken, walkmans, chips en discjockeys spelen een rol, de locaties zijn de Gooise matras, de antiekwinkels in de Spiegelstraat en de Badhuisweg in Scheveningen. Vrij Nederland, 12-1-1985

gup: in de jeugdtaal van de jaren negentig staat dit woord niet alleen voor een ‘duf, saai persoon’ maar ook voor een ‘sloom studiebolletje’ (ook wel eitje, Harry of veterboy). Als scheldwoord werd achterlijke gup eind jaren zeventig door André van Duin gelanceerd. Jongeren gebruiken naast de termen gup en guppie ook het synoniem guppenkop en het werkwoord guppen (in de zin van ‘balen’).

-	Het zijn zulke guppies! Ik hou het hier niet uit! Jantiene van Aschs, Intermezzo (1988)
-	Je kunt je ogen soms niet geloven. Er zitten echt van die jochies bij, van wie je denkt: ach, wat een guppie, maar dan blijkt wel dat hij een vuurwapen op zak heeft. Het Parool, 12-9-1992

huppelkut(je): denigrerende benaming voor een ietwat onnozel of naïef meisje, eentje die er heel wat losse contacten op nahoudt. Vaak ook gebruikt voor de jonge vriendin van een gescheiden man. Youp van 't Hek zou volgens Rik Smits in de Volkskrant (bespreking van het boek Jongerentaal. De tipparade van de omgangstaal) de geestelijke vader zijn van dit woord.

-	Ineens krijg je dan zo'n huppelkut aan tafel die mee komt eten. Elsevier, 15-9-1990
-	hotelkamers, waar minderjarige huppelkutjes in rotten van vier stonden opgesteld om zich van hun maagdenvliesjes af te laten helpen. Nieuwe Revu, 6-9-1993

karpatenkop: scheldwoord, bedacht door Gerard Reve. Wellicht door hem voor het eerst gebruikt in zijn boek Tien vrolijke verhalen (1961): ‘Jij karpatenkop, dacht ik.’ In 1979 gebruikte hij het scheldwoord opnieuw in Een eigen huis, waarin hij columnist W. Gortzak een karpatenkop noemde. Volgens de grote Van Dale (12de druk) staat karpatenkop voor ‘een gezicht waaruit aan onverzettelijkheid gepaarde domheid spreekt’, en vervolgens door metonymia ook voor de ‘drager van zo'n gezicht’. Het woordenboek geeft hier als voorbeeld ‘Hij is een echte karpatenkop.’

-	Hij heeft de mooiste karpatenkop van Nederland. HP/De Tijd, 24-12-1993

ludiek: ander woord voor speels. Door de geschiedschrijver Huizinga in de Nederlandse taal geïntroduceerd en pas in de jaren zestig en zeventig echt populair geworden. Via het Franse ludique afgeleid van het Latijnse woord ludus (= spel). In zijn inleiding van Homo ludens (uit 1938) schreef Huizinga: ‘Men veroorlove mij daarom het woord ludiek in te voeren.’

luisterlied: volgens het WP Jaarboek 1966 werd deze Nederlandse term voor ‘chanson’ (genre Brassens, Gréco, Aznavour, enzovoort) voor het eerst gebruikt door tekstschrijver en vertaler Ernst van Altena. De term luisterlied(je) werd in Vlaanderen veel populairder dan in Nederland.

[p. 187]

maatschappelijk middenveld: in politiek jargon betekent dit ‘de sociale partners alsmede de culturele, sociale en religieuze verenigingen’. Vaak ook afgekort tot middenveld. In de sport staat het middenveld voor het middelste gedeelte van het speelveld. De uitdrukking werd begin jaren negentig in politieke kringen waarschijnlijk gelanceerd door Hedy d'Ancona, minister van WVC in het kabinet-Lubbers-Kok.

-	Het moet maar eens uit zijn met die samenbolling van functies op het maatschappelijk middenveld, waar werkgevers- en werknemersvertegenwoordigers elkaar eindeloos de bal toespelen en zich zowel bezighouden met belangenbehartiging, uitvoering, als controle. Elsevier, 14-12-1991

orenmaffia: negatieve benaming voor therapeuten die zich afzetten tegen de reguliere geneeskunde. Deze zou volgens de orenmaffia te veel de nadruk leggen op het lichaam en te weinig op de geest. ‘Alles zit tussen de oren’ ofwel: enkel verandering van denken kan leiden tot herstel. De mentaliteit van de zieke moet dus veranderen.

Schrijfster Karin Spaink, zelf lijdster aan multiple sclerose, bedacht de term in haar boek Het strafbare lichaam.

-	Deze vorm van individualisering komt op het gebied van de gezondheidszorg tot uitdrukking in de ‘orenmafia’, die allerlei mystieke redeneringen heeft verzonnen op het gebied van de persoonlijke zin van ziekte. de Volkskrant, 28-11-1992

patatgeneratie: term uit de sportwereld met een ongunstige betekenis. Verwijst naar de generatie jongeren die veel ongezond voedsel (hamburgers, kroketten, patat, enzovoort) tot zich neemt, een slappe mentale houding heeft en slecht presteert. Het woord werd begin jaren negentig bedacht door Leo Beenhakker, toen hij nog trainer van Ajax was. Hij bedoelde ermee: jeugdige voetballers die nogal gemakzuchtig zijn en zich met een minimale prestatie maximaal aanzien en inkomen weten te verschaffen. Tegenwoordig ook in andere sporttakken, zoals wielrennen.

-	Maar heeft iemand Bennie Muller of Johan Neeskens ooit in een koersbroek gezien? Het is typisch een hulpstuk voor de patatgeneratie. HP/De Tijd, 14-5-1993
-	Ex-bondscoach Leo Beenhakker heeft de huidige voetballers eens de patatgeneratie gedoopt. Een eenzijdig dieet is niet bevorderlijk voor het leveren van fysieke topprestaties maar een belangrijkere oorzaak voor het slappe verzorgingsstaatvoetbal is van stedebouwkundige aard. NRC Handelsblad, 1-7-1994

popie jopie: populaire aanduiding van paus Johannes Paulus II. Het gaat om een creatie van het duo Henk Spaan en Harry Vermeegen. Voor het eerst gebruikt in 1985, in hun VARA-programma ‘Pisa’, ter gelegenheid van het bezoek van de paus aan Nederland.

In de hedendaagse jeugdtaal, waar popi al eerder gebruikt werd als turboafkorting van ‘populair’ (volgens Kuitenbrouwer ook: ‘van een verkeerde, al te jofele tofheid’), staat popie jopie eveneens voor een ‘zich al te populair voordoend type’.

-	De groep ziet dan dat je niet alleen met de popie-jopies bezig bent, maar ook met de muurbloempjes. Nieuwe Revu, 3-10-1987
-	Johan is een meester in het scheppen van een spanningsveld. Gezelligheid, popi-jopimentaliteit, en ouwe jongens krentenbrood hebben nog nooit ergens toe geleid. HP/De Tijd, 3-12-1993

t(s)jakka: uitroep van euforie die nog in geen enkel woordenboek te vinden is. Er bestaat discussie over de vraag wie de geestelijke vader van deze kreet is. Volgens de een betreft het hier Youp van 't Hek, die de uitroep gelanceerd zou hebben tijdens zijn oudejaarsavondconference van 31 december 1989. Volgens de ander ligt evenwel de marketinggoeroe Emile Ratelband aan de basis ervan. Hij beweert dat de uitroep is afgeleid van zoeloe-koning Chaka Zulu en dat het oorspronkelijk een strijdkreet zou zijn. Ratelband maakte er zijn handelsmerk van (met gebalde vuist). In hedendaagse jeugdtaal is de kreet ondertussen erg populair.

-	We kopen gewoon een paar adressenbestanden, en Tjakaa!!! Computer Info, november 1995

verrundering: benaming voor de trend om massaal en zonder nadenken achter loze kreten en domme gedachtegangen aan te lopen. Bas de Gaay Fortman gebruikte het woord voor het eerst begin jaren tachtig in de Eerste Kamer. ‘Nederland dreigt te verrunderen,’ luidde zijn betoog, ‘want steeds meer mensen zijn bereid als koeien achter domme redeneringen aan te lopen.’ Het rund stond hier voor het toppunt van stommiteit. Van Dale is tot nog toe het enige woordenboek dat de term heeft opgenomen.

-	Gewezen POC-secretaris Georges Pijl verklaarde gisteren in de Gazet van Antwerpen dat de uitslag van deze test een symptoom is van de ‘verrundering’ van de maatschappij. De Morgen, 9-4-1992

vertrossing: gebruikt voor het steeds meer brengen van oppervlakkig amusement in plaats van educatieve programma's door de media. Afgeleid van de op 4 november 1964 opgerichte televisieomroep TROS, die van meet af aan een onstuimige groei kende. De geestelijke vader van de term vertrossing is de dichter Wim Hazeu. In 1971 klaagde hij over de vertelegrafizering bij de pers en de vertrossing van de omroepen. In 1973 ging de TROS de bijna 50 jaar oude VARA en NCRV al voorbij in ledenaantal. De populariteit van de omroep was vooral te danken aan de verstrooiing die men bracht. Geen ‘praatprogramma's’ meer (die waren de mensen toch beu, zo luidde het) maar amusement en niks anders dan amusement. De intelligentsia schreeuwde moord en brand, want dit zou de teloorgang van de cultuur worden. Educatie en informatie zouden aan vertrossing ten onder gaan. Tegenwoordig wordt het woord ruimer gebruikt, bijvoorbeeld met betrekking tot toneelgroepen die alleen maar brengen waar het publiek om vraagt.