Onze Taal. Jaargang 66

[p. 178]

Stijl als ambacht
Erik van der Spek

‘Wat zonder moeite geschreven is, wordt doorgaans zonder genoegen gelezen’. Onder dit motto (van Samuel Johnson) verscheen onlangs het Handboek Stijl van Peter Burger en Jaap de Jong: bijna 500 bladzijden vol adviezen voor aantrekkelijk schrijven. Een dergelijke onderneming roept minstens twee vragen op: valt een aantrekkelijke stijl aan te leren? En: kun je leren schrijven ‘uit een boek’?

Het onderwerp ‘stijl’ is al lang een stiefkind in de taaladvies-literatuur: de meeste adviesboeken beperken zich tot correctheld (foutloos Nederlands) en begrijpelijkheid (zinslengte en -constructie). Vorig jaar verscheen weliswaar de Stijlwijzer (van P.J. van der Horst), maar ondanks de veelbelovende titel bood dit boek weinig opzienbarends. Taaladviesboeken gaan doorgaans nauwelijks in op aantrekkelijk taalgebruik, en de adviezen die er al in staan, blijven summier en onuitgewerkt.

Wat ís stijl? Dat is niet eenvoudig te zeggen: er zijn evenveel definities als auteurs. Aan de ene kant van het spectrum staan de auteurs die stijl zien als verfraaiing en versiering; aan de andere kant zie je de gelijkstelling van de stijl van een tekst met de persoonlijkheid van de auteur: de stijl is de mens zelf. Stijl heeft te maken met woordkeus, zinsbouw, tekststructuur; stijl heeft zelfs te maken met de inhoud. ‘De stijl verbeteren betekent de gedachte verbeteren’, schreef Nietzsche. En van de 17de-eeuwse filosoof Pascal is de volgende uitspraak: ‘Wanneer men een natuurlijke stijl ziet, is men volkomen verwonderd en verrukt, want men had verwacht een schrijver te zien en men vindt een mens.’

● Leerbaarheid

Als stijl zo'n veelomvattend en persoonlijk begrip is, is het dan wel mogelijk je stijl te verbeteren? Ja, zeggen Burger en De Jong in hun Handboek Stijl. Tegenover de visie dat stijl een kwestie zou zijn van talent (of persoonlijkheid) stellen zij dat stijl een ambacht is: ‘Schrijven is een vaardigheid die geleerd kan worden, zoals koken of autorijden.’ Stijl is minstens voor een deel een kwestie van technieken die aangeleerd kunnen worden, en van inzicht in de variabelen die het effect van een tekst op de lezer bepalen. Daarnaast blijft talent op de achtergrond altijd wel een rol spelen: tenslotte wordt, zoals Burger en De Jong stellen, niet iedereen chef-kok of coureur.

Valt stijl ook te leren uit een boek? Dat hangt van het boek af. Drie dingen zijn daarvoor in mijn opvatting bepalend. Op de eerste plaats de adviezen die de auteurs geven. Daarbij gaat het niet alleen om de inhoud, maar vooral ook om de mate van gedetailleerdheid en de uitwerking die eraan gegeven wordt. Op de tweede plaats komen de voorbeelden die de stijladviezen illustreren. Goedgekozen, treffende of vermakelijke voorbeelden werken inspirerend en nodigen uit tot navolging. Hetzelfde geldt, tot slot, voor de stijl van de auteurs zelf. Noblesse oblige: wie stijladviezen geeft, moet zelf een stijl hanteren die de toets der kritiek kan doorstaan.

● Winterboek

Het Handboek Stijl verschilt op een groot aantal punten van de bestaande taaladviesliteratuur. Het is zowel naslagwerk als leesboek, zowel gereedschapskist als handleiding bij eerste hulp. Je zou het kunnen vergelijken met het klassieke winterboek, waarin verhalen en nieuwsberichten broederlijk zij aan zij staan met anekdotes en recepten, met kruiswoordpuzzels, handige rijtjes en ‘wist-u-dat’-rubrieken. Maar het boek is volgens mij vooral een inspiratiebron, een boek om in te neuzen vanwege de vele goedgekozen en vermakelijke voorbeelden en vanwege de scherpzinnige en gedetailleerde analyses.

Bij een dergelijke brede opzet past een brede doelgroep, zoals blijkt uit de inleiding: ‘alle schrijvers die geen genoegen nemen met saaiheid en onleesbaarheid’. De auteurs noemen onder meer schrijvers van journalistieke producten, professionele tekstschrijvers en redacteuren, pr-medewerkers en voorlichters, en academici die hun onderzoek toegankelijk willen maken. Zelfs beginnende schrijvers met literaire aspiraties kunnen terecht bij het Handboek Stijl.

● Filmisch schrijven

In hoeverre voldoet het Handboek Stijl aan de gestelde criteria? Om die vraag te beantwoorden, nemen we al-

[p. 179]

lereerst de stijladviezen onder de loep. Die zijn vooral te vinden in de hoofdstukken 2 t/m 6. In elk van deze vijf hoofdstukken wordt één stijladvies uitgewerkt: ‘schrijf concreet’, ‘schrijf beeldend’, ‘schrijf menselijk’, ‘schrijf duidelijk’ en ‘schrijf bondig’. Als deze adviezen zo op een rijtje staan, zien ze er zó vanzelfsprekend uit dat sommige lezers er wellicht hun schouders bij zullen ophalen. Burger en De Jong zorgen echter in elk hoofdstuk voor een heldere uitwerking en concretisering, aan de hand waarvan een schrijver in spe kan bepalen hoe hij te werk moet gaan als hij bijvoorbeeld beeldend wil schrijven, en welk effect daarmee bereikt wordt.

Elk advies wordt minutieus geanalyseerd, in deeladviezen opgesplitst en rijkelijk van voorbeelden voorzien. Bij een advies als ‘schrijf concreet’ gaat het niet alleen over het gebruik van voorbeelden of over de tegenstelling tussen algemeen en specifiek; Burger en De Jong geven ook adviezen als ‘schrijf filmisch’ (‘U kunt beginnen met een totaalshot en vervolgens inzoomen op een detail’) en ‘prikkel alle zintuigen’ (‘Een koe kun je zien, ruiken, voelen, horen en proeven: veeteelt niet’). Een ander aspect van hun adviezen is dat ze vaak een grens aangeven in de toepassing ervan: de lezer aanspreken is goed (onder het enigszins pastoraal klinkende motto ‘schrijf als mens’), maar ga er niet te ver in, want dan ontstaan ‘ongewenste intimiteiten’.

● Wat is bondig?

Burger en De Jong zijn van mening dat stijl niet ophoudt bij de zinsgrens. Hun boek bevat dan ook twee hoofdstukken over stijleffecten die te maken hebben met de tekst als geheel (‘Tips voor een aantrekkelijke structuur’) en in het bijzonder met de opening en het slot. Kieskeurige lezers kunnen kiezen uit zestien manieren om te beginnen en elf manieren om te eindigen. Iets wat ik wel miste in de stijladviezen die zich richten op de ‘grote lijn’, is aandacht voor samenhang als stijlkenmerk: het verschijnsel dat zinnen die op zichzelf helder en leesbaar zijn, toch een rammelende tekst kunnen opleveren.

De adviezen zijn goed onderbouwd en geadstrueerd, en voldoende gedetailleerd om er zelf mee aan de slag te gaan. In hun ijver botsen de auteurs echter soms met de vijfde stijlregel: ‘schrijf bondig’. ‘Het boek dat u in handen heeft, is het resultaat van een oefening in zelfbeheersing’, schrijven Burger en De Jong, ‘voor ieder woord dat mocht blijven, zijn er twee of drie geschrapt.’ Dat kan waar zijn, maar er zijn nog steeds erg véél woorden overgebleven. Dat heeft tot gevolg dat sommige onderwerpen te veel ruimte krijgen. Zo vind ik veertig bladzijden in het inleidende hoofdstuk over ‘misverstanden tijdens het schrijven’ nogal veel van het goede. Een ander gevolg is dat belangrijke onderdelen soms een beetje ondergesneeuwd raken. Een voorbeeld is het recept voor aansprekende beschrijvingen op bladzijde 72: heel nuttig, maar het krijgt door de gekozen presentatie onvoldoende gewicht.

● Tekstueel illustreren

Over de andere twee criteria - de gehanteerde voorbeelden en de eigen stijl - kunnen we kort zijn. Een van de leukste dingen van het Handboek Stijl is de rijke verzameling stijlfragmenten, citaten, voorbeelden en anekdotes, die met gulle hand door de tekst zijn gestrooid. De vele tekstuele illustraties zorgen voor herkenbaarheid en vormen in hun onderlinge samenhang een staalkaart van stilistische mogelijkheden.

Illustratie: Reid, Geleijnse & Van Tol

De eigen stijl van Burger en De Jong vormt een passende omgeving voor de opgenomen citaten van begenadigde stilisten als Komrij, Mulisch, Nooteboom en vele anderen. Burger en De Jong formuleren soepel en onberispelijk, en hun zinnen bevatten veelal fraaie constructies en verrassende vondsten. ‘Goed schrijven is goed kijken: iedereen kan de hitte voelen in een café in Caïro en zien hoe langzaam de ventilator draait; alleen de schrijver ziet dat de wieken zo langzaam draaien dat de vliegen erop kunnen blijven zitten.’ (blz. 70) Een dergelijke uitspraak doet méér ter ondersteuning van het advies ‘schrijf concreet’ dan een lange lijst met richtlijnen.

Peter Burger en Jaap de Jong, Handboek Stijl. Adviezen voor aantrekkelijk schrijven. Groningen, Martinus Nijhoff, 1997. Prijs f 79,50. ISBN 90 6890 481 7