Onze Taal. Jaargang 66

[p. 172]

Interview
Jo Daan en de dialectologie
De diepgang van het plat
Jan Erik Grezel

Dr. Jo Daan is de moeder-overste van de Nederlandse dialectologie. Ze hekelt de Hollandse minachting voor de streektalen. Maar in een lobby ziet ze weinig heil. De 87-jarige Daan over haar werk: bij de boer en op ‘Het Bureau’

‘Wiee nieet buten roken kan, mot moar buten roken’, maant een bordje in de hal. Een streektaal doet in woordspelingen niet onder voor de standaardtaal.

Dr. Jo Daan woont al 25 jaar midden tussen dialectsprekers in de Achterhoek. ‘Ik wilde weg uit de Randstad. In deze regio had ik leuke opnamen gemaakt. Maar het ís een ander volk: ze zijn zo vreselijk gesloten. Ik ben een echte Noord-Hollandse, ik zeg altijd precies wat ik vind, en daar kunnen ze hier niet tegen. Ze zeggen: “Joa, joa”, maar ze bedoelen: “Vlieg maar op!”’

Ze is geboren aan de Zaan, haar moeder kwam uit Krommenie. ‘Die sprak altijd dialect. Maar mijn Friese vader had geleerd dat hij Nederlands moest spreken. Hij was onderwijzer.’ Zelf spreekt ze wonderlijk genoeg geen enkel dialect, maar ze verstaat er heel wat. Ze verweet haar vader eens dat hij haar geen Fries geleerd had en dat hij niets voor z'n taal voelde. ‘Mijn land kon mij niet voeden’, was zijn antwoord.

● Papieren troep

Haar geest is scherp, de vakliteratuur houdt ze goed bij. Wie in een artikel een foutje maakt, kan op een brief uit de Achterhoek rekenen. Geen dialectendag waar Jo Daan ontbreekt. Ook publiceert ze nog regelmatig. De tekstverwerker met randapparatuur domineert het bureau in de woonkamer. E-mailen doet ze met de hele wereld en ze zit zelfs op Internet met een eigen website. ‘Maar die gebruik ik niet meer. Daarmee zat ik mijn tijd maar te verdoen.’

Het toeval bepaalde haar loopbaan. Eerst deed ze vrijwilligerswerk op het Phonetisch Lab, in 1939 ging ze voor 25 gulden per week bij het Dialectenbureau werken (later het P.J. Meertens-Instituut). ‘Of ik wilde helpen met het Urkse spul.’ Aan de hand van vragenlijsten met vertaalde woorden en een grammatica moest ze het Urks beschrijven.

‘Op de vragenlijsten gaven de mensen woorden weer in hun eigen dialect. Die Urkers hadden er vaak papiertjes bij gedaan met een verklaring van hun tekens. Maar ik kon niks hóren. Een papieren troep was het.’ Het kostte grote moeite de schriftelijke cultuur te veranderen. Ze wilde opnamen maken, maar geld voor apparatuur was er niet. ‘De aanschaf van een bandrecorder ben ik zelf gaan verdedigen in de Dialectencommissie. Daar waren toen twee regeringsambtenaren bij die over het geld gingen. Zegt een van hen: “Maar, mevrouw, waarom moet dat vastgelegd worden, er ís toch nog zoveel dialect.” Dat soort onbegrip, daar had ik mee te maken.’

Dr. Jo Daan

Jo Daan (1910) is Neerlands bekendste dialectologe. Ze studeerde Nederlands en Geschiedenis en werkte van 1939 tot 1975 bij het P.J. Meertens-Instituut. Daar was ze hoofd van de afdeling Dialectologie. In de oorlog schreef ze een dissertatie over het dialect van Wieringen. Op het instituut was het haar taak de Nederlandse dialecten in kaart te brengen. Elke neerlandicus kent Daans ‘zoenkaart’ uit 1955; daarop is te zien in welke streken men kus, smok, tuut, enzovoort gebruikt. Ze schreef talloze artikelen over dialecten, maar bezorgde ook het werk van Bredero. Bekend zijn haar eigenzinnige stukjes in Onze Taal over woordgebruik. Zo pleitte zij er ooit voor het woord gemeenzaam dood te verklaren. ‘Ik weet niet wat men ermee bedoelt.’ Een echt Daan-stuk is ‘Ongetrouwd en toch mevrouw’ (Onze Taal juni 1991): helder, stellig en prettig om te lezen.

● Correspondenten

Jo Daan wilde niet langer achter een bureau zitten, ze wilde de boer op, met de mensen praten. Via Urk kwam ze in de Wieringermeer. Zo leerde ze het ene dialect na het andere kennen. Vooral door de gesprekken kreeg ze de smaak te pakken. Maar hoe ging dat nu in z'n werk als u opnamen wilde maken? ‘We hadden zo'n 1300 correspondenten in het hele land. Dat netwerk was in de loop der jaren opgebouwd. Het waren vooral onderwijzers en politieagenten. Die schreef ik aan en via hen kwam ik in contact met de echte dialectsprekers.’

‘Het was de grote kunst de mensen op hun gemak te stellen. Ze waren geen microfoons gewend. Ik had eens een opname in de Betuwe. Begint die correspondent de zaak heel gedragen aan te kondigen alsof het voor de radio was... een wánhoop. Er kwam geen woord meer uit die mensen. Dus ik borg de bandrecorder op, en toen kwamen ze los.’

[p. 173]

Jo Daan: ‘Het dialect is zó belangrijk in de informele en intieme sfeer.’
Foto: Hans Prinsen

Wat besprak u met de mensen als u opnamen maakte?

‘Kijk, er zijn overal planten, huisdieren, kinderen en daar kun je over praten. Eigengebakken koekjes is een heel goed punt om mee te beginnen: “O, wat zijn die koekjes lekker, hebt u die zelf gebakken?” Dat lukt altijd.’

Ze wilde spontane spraak vastleggen vanwege het belang van de intonatie en de articulatie. Met haar scherpe oren herkent ze nog altijd onmiddellijk waar iemand vandaan komt.

● Hollands dialect

Na de oorlog begon het veldwerk pas goed. In de jaren vijftig en zestig was ze voortdurend op stap in ‘haar’ dialectgebieden: Noord- en Zuid-Holland, de Waddeneilanden, de Achterhoek. In 1966 maakte ze een studiereis naar Amerika en ontmoette ze Labov, de peetvader van de moderne sociolinguïstiek. ‘Een kostelijke man. Die wist hoe hij mensen aan het praten moest krijgen voor zijn onderzoek. Hij stelde als laatste vraag altijd: “Bent u weleens in een situatie geweest waarin u echt doodsbang was?” Dan kreeg je een heel speciale vertelstijl. De kennismaking met hem en zijn werk heb ik als een bevrijding gevoeld, eindelijk iemand die ook inzag dat al die taalsystemen, of het nu Neger- of Oxfordengels is, gelijkwaardig zijn.’

‘Het neerdrukken en achterstellen van dialecten in Nederland is een vrucht van de vorige eeuw. De westerlingen hebben een hoge dunk van zichzelf, want in het westen wordt Nederlands gesproken, maar dat is een Hollands dialect. In de Franse tijd zijn daarvan een woordenboek en een grammatica gemaakt. Alle ambtenaren moesten dat gebruiken, en alle kinderen moesten het Hollandse dialect op school leren. Al het andere was plat, onbeschaafd. In boeken als de Camera obscura zit dat er toch al helemaal in. Maar zo is het nog steeds.’

Maar dialectsprekers passen zich ook gemakkelijk aan. Als ze dat niet doen, worden ze afgestraft. Heerma moest het veld ruimen omdat hij volgens Haagse journalisten allochtonen-Nederlands sprak. ‘Ja, en Pia Dijkstra. In het begin was ze duidelijk herkenbaar als Friezin. Ze is drie weken niet op de buis geweest, toen kwam ze terug zonder accent.’

Daan waagt zich niet aan een definitie van standaardtaal, dialect, tongval of accent. Maar een accent is soms meer dan een articulatieverschil. ‘Er zijn fonologische verschillen die standaardtaalsprekers niet meer horen, maar die wel betekenisonderscheidend kunnen zijn. Je hebt bijvoorbeeld de twee o's. De spelling van De Vries en Te Winkel maakt dat onderscheid nog: één of twee o's in open lettergrepen, zoals in bo-ven en boo-men. Dat is afgeschaft omdat het verschil er niet meer zou zijn. Maar ik was eens in Rijnsburg om een opname te maken en ik vroeg aan een van de vrouwen daar: “Hoe spreekt u noot uit?” Zegt ze: ‘Wat bedoelt u, met een “d” of een “t”? Daar had je potverdrie dat verschil nog! En dan beweren die geleerden dat het niet meer bestaat.”

● Taal voor emoties

In Drente en Groningen leert vrijwel geen kind thuis nog dialect. Als we niets doen, is het over twee generaties weg.

‘Dat wéét ik nog zo net niet. Als kinderen na de lagere school in een groep komen waar wel dialect gesproken wordt, dan leren ze het wel. Het dialect is zó belangrijk in de informele en intieme sfeer. Iemand zei eens tegen mij: “Ik spreek altijd Nederlands, maar als ik vrij, doe ik het in het dialect.” Het is toch een afschuwelijke situatie: ouders die in intieme

[p. 174]

situaties dialect spreken maar tegen hun kinderen Nederlands, wat niet hun soepele omgangstaal is. Het kind leert eigenlijk geen taal om z'n emoties in uit te drukken. In het dialect moet je je hart kunnen uitstorten.’

•
‘Ik betreur het helemaal niet als een dialect verdwijnt.’
•

Kinderen zouden vanaf hun geboorte dialect moeten leren als de ouders dat spreken. Dan zijn ze volgens Daan op hun tiende tweetalig. Nederlands leren ze wel van radio en tv. Denkt ze daar niet te gemakkelijk over? ‘Dat hangt van onze houding af. Zeggen we: die kinderen spreken dialect of die kinderen spreken twee talen? Op school leren ze dat dialect minderwaardig is. Dat zouden ze op de Pedagogische Academies eens moeten aanpakken!’

● Popgroep

Bewuste stimulering van streektaalgebruik heeft volgens Jo Daan echter geen zin. Het moet gedragen worden door de bevolking, de mensen moeten het zelf willen spreken. De officiële erkenning van het Nedersaksisch haalt minder uit dan de optredens van Normaal, de Gelderse popgroep met het boerenjongensimago. ‘Dat je zomaar in dat plat mocht zingen!’

Er is sprake van een opleving, maar alleen bij de middenklasse, de burgerij, niet bij de bestuurders of de arbeidende klasse. ‘Het ledenaantal van historische verenigingen stijgt sterk.’

Wat doet zo'n vereniging precies? ‘De voorzitster gaat bijvoorbeeld naar plattelandsvrouwenverenigingen. Dan houdt ze een praatje in het dialect en ze leest voor. Binnenkort houdt iemand van een transportbedrijf een verhaal over de economische waarde van het dialect. Er wordt tegenwoordig ook veel meer in dialect geschreven. Vaak is de literaire kwaliteit beroerd, maar er zijn toch ook aardige dingen bij.’

Maar wie leest dat?

‘O, die boekjes vliegen de winkel uit. Het dialect heeft hier ook een brugfunctie in de grenscontacten. Met het dialect kan men veel beter uit de voeten dan met de beide standaardtalen, die veel verder van elkaar af staan.’

Een voorvechtster voor het behoud van dialect is Jo Daan beslist niet en zo wil ze ook niet bekendstaan. ‘Ik betreur het helemaal niet als een dialect verdwijnt. Als de mensen geen behoefte hebben aan dat dialect, nou, dan verdwijnt het.’

Zou u weer voor de dialectologie kiezen?

‘Als ik zo mijn leven overzie... ik zou helemaal niet zijn gaan studeren. Eigenlijk had ik willen dansen, maar dat was in mijn tijd niet te betalen. Ach, er zijn nog zo veel andere leuke dingen.’

Maar het vak heeft toch uw hart?

‘De sociale kant ervan. Het contact met de veenarbeider, de boer, de schilder. Bij die mensen heb ik de meeste vakkennis opgedaan - maar vooral ook levenswijsheid en mensenkennis.’

Het Bureau

Het P.J. Meertens-Instituut is de eigenlijke hoofdpersoon van Het Bureau, de veelgeprezen en geruchtmakende romancyclus van J.J. Voskuil. Vooral in de eerste delen is Daan (Dé Haan) duidelijk aanwezig. Ze heeft zelf de boeken niet gelezen. ‘Ik lees geen werk van mensen aan wie ik een hekel heb.’ Wel heeft ze er uitvoerige verhalen over gehoord. Voskuil portretteert haar als helleveeg. ‘Ik was ook niet aardig door die frustraties bij het werk. Met Voskuil had ik niet veel te maken. Hij deed volkskunde.’

Ze vond het onbehoorlijk dat hij met zijn voeten op zijn bureau zat. Wezenlijk waren de conflicten over zaken die achter haar rug om gedaan werden. ‘Ik had een assistent en opeens merkte ik dat die voor Volkskunde was gaan werken, zonder overleg met mij. Nee, dan ben ik geen lieverdje.’ De sfeer was benauwend, soms geniepig en pesterig. Meertens stelde haar aan anderen voor als ‘juffrouw’ in plaats van als ‘mevrouw’, wat Daan niet wilde. Toen ze met de tegenmaatregel dreigde om de ongehuwde Meertens als ‘de jongeheer’ voor te stellen, was het afgelopen. ‘Hij kende me goed genoeg om te weten dat ik dat ook zou doen.’

In de oorlog moesten ze hun leger van correspondenten zien aan te houden. Dat is gelukt. Meertens zelf zat een halfjaar vast op verdenking van ontucht met minderjarige jongens. Niemand wist dat. Alleen Jo Daan wilde hij wel in de gevangenis ontvangen. Ze nam tijdelijk de leiding van hem over. In zijn dagboeken heeft hij lovend over haar geschreven. Later ontstonden er fricties. ‘Meertens was een streber, maar hij schaamde zich ook voor z'n afkomst. Hij kwam uit Zeeland en zei dat niemand dat kon horen.’ Maar Jo Daan hoorde het wél. ‘Hij wist verschrikkelijk veel, maar, zoals hij zelf ook zei, hij heeft nooit één origineel idee gehad.’ Was zij niet de aangewezen persoon om hem op te volgen? ‘Ha, ik kon zogenaamd niet met personeel omgaan’, schampert ze.

Voskuil heeft volgens Daan goed werk gedaan. ‘Volkskunde was niks toen hij kwam en hij heeft het wetenschappelijke allure gegeven. Maar hij heeft helemaal geen waardering voor z'n eigen werk. En dan dertig jaar op dat bureau blijven zitten, dat is toch niet normaal.’