Onze Taal. Jaargang 66

[p. 158]

Een paar is meer dan twee
Riet Vos
Marc van Oostendorp

De Tilburgse taalkundige Riet Vos heeft zich gebogen over een paar schoenen. Om hoeveel schoenen het gaat? Er zijn weinig mensen die beter weten dan Vos hoe moeilijk die vraag te beantwoorden is. Zij promoveert in november op een proefschrift over constructies als een paar schoenen.

Als we het hebben over een paar schoenen dat op tafel staat, is er geen twijfel mogelijk. Dan zijn het er precies twee, en die twee horen bij elkaar. Ze zijn door dezelfde schoenmaker gemaakt, ze hebben dezelfde kleur en hetzelfde model, de ene schoen past aan de linkervoet en de ander aan de rechtervoet. Maar stel dat het nu gaat om een paar schoenen die in de gang liggen. In dat geval zouden het er best meer dan twee kunnen zijn.

● Een schoenenpaar

Er zijn meer manieren om de dubbelzinnigheid te laten verdwijnen, zegt Vos. Het eerste woord verkleinen bijvoorbeeld: een paartje schoenen bestaat nooit uit meer dan twee exemplaren. We kunnen ook een telwoord toevoegen: twee paren schoenen (of twee paar schoenen) hebben samen precies vier zolen. Nog een mogelijkheid is om de twee woorden samen te stellen tot één woord: een schoenenpaar bestaat uit hooguit een linker- en een rechterschoen.

Zelfstandignaamwoordgroepen zijn meestal anders opgebouwd dan een paar schoenen. Drie mooie dagen is een voorbeeld van zo'n ‘andere’ groep, een vrolijke, enthousiaste jongeling is er nog een. Er staat maar één zelfstandig naamwoord in (dagen, jongeling). De andere woorden zijn bijvoorbeeld lidwoorden (een), bijvoeglijke naamwoorden (vrolijke) of telwoorden (drie). We zien weliswaar twee zelfstandige naamwoorden in een boek over de natuur (boek, natuur), maar de natuur kan in zo'n geval niet zonder het voorzetsel over. Een tweede zelfstandig naamwoord in een groep is alleen toegestaan als het wordt ingeleid door een voorzetsel.

De woordgroep een paar schoenen is een uitzondering op die regel. Er zijn er meer: een bende dieven, een hoeveelheid graan, een bos rode rozen, een aantal mensen, een emmer bramen. Meestal geeft het eerste woord een hoeveelheid aan; uitzonderingen zijn alleen woordgroepen als een nieuw type vliegtuig en een soort manager. Een voorzetsel toevoegen kan in sommige gevallen wel (een bende van dieven, een bos met rode rozen), maar is niet strikt noodzakelijk. Dat is nogal merkwaardig. In de meeste andere talen kan het niet zonder voorzetsel. Neem het Engels: a pair of shoes, a gang of thieves en a new type of aeroplane zijn niet grammaticaal zonder of.

● Bijzonder telwoord

Veel van de genoemde woordgroepen zijn dubbelzinnig op min of meer dezelfde manier waarop een paar schoenen dat is. Een bende dieven is opgepakt betekent dat men een georganiseerde groep criminelen heeft ingerekend. Als een bende dieven opgepakt zijn, hebben we het over een heleboel dieven, die elkaar niet noodzakelijkerwijs kennen. Ook hier werken de trucs met het verkleinwoord, het telwoord en de samenstelling om de dubbelzinnigheid op te lossen: een bendetje dieven, vier bendes dieven en een dievenbende zijn allemaal georganiseerd.

Vos is geïnteresseerd in de manier waarop deze woordgroepen in elkaar steken. Waarom staat het werkwoord in de ene betekenis in het enkelvoud en in het andere geval in het meervoud?

Verzamelnamen spelen niet alleen een rol in de Nederlandse, maar ook in de Opperlandse taalkunde. Het standaardwerk van Battus geeft onder andere de volgende voorbeelden:
een berg alpinisten	een zee meeuwen
een wolk baby's	een zending missionarissen
een sloot baggeraars	een trits ritsen
een ton chirurgen	een smak schaatsers
een stal dieven	een hoop verwachtingen
een kom genodigden	een handvol vingers
een rits knopen	een blik zieners
een dracht machtigen	een ons zij
Uit: Battus, Opperlandse taal- & letterkunde. Amsterdam, Querido, 1981.

Volgens Vos is er een verschil in structuur tussen de twee ‘versies’ van een paar schoenen. Als het gaat om precies twee schoenen is paar een gewoon zelfstandig naamwoord, en de kern van de hele zelfstandignaamwoordgroep. Omdat paar in het enkelvoud staat, is de persoonsvorm ook enkelvoudig: een paar schoenen staat op tafel. Bovendien kunnen we met zo'n zelfstandig naamwoord alles doen wat we met andere zelfstandige naamwoorden ook kunnen. Er een verkleinwoord van maken bijvoorbeeld, of een samenstelling. Of er een telwoord voor plaatsen. Riet Vos heeft een bijna wiskundig systeem bedacht om dit allemaal heel precies te beschrijven.

Als we het hebben over een paar schoenen die in de gang liggen, is een

[p. 159]

paar geen zelfstandig naamwoord, maar een uitzonderlijk soort telwoord, dat ongeveer ‘enkele’ betekent. Schoenen is dan het enige zelfstandig naamwoord in de woordgroep. Omdat dit woord in het meervoud staat, is de hele zin meervoudig van vorm. Met een paar kunnen we nu ook niet de dingen doen die we met een zelfstandig naamwoord wel kunnen: we kunnen er geen verkleinwoord of samenstelling van maken, en er geen telwoord voor plaatsen.

● Een paar raadsels

Er zijn nog meer raadsels over dit soort woordgroepen. Stel dat we er een bijvoeglijk naamwoord bij plaatsen, zoals in een lekkere kist sinaasappels. Het woord lekker staat hier voor kist, maar hoort wat de betekenis betreft bij sinaasappels. De woordgroep betekent hetzelfde als een kist lekkere sinaasappels. Zo werkt het niet altijd. Een groene kist sinaasappels is niet hetzelfde als een kist groene sinaasappels. Het is niet duidelijk waar dat verschil in zit. Het heeft er waarschijnlijk mee te maken dat een kist wel groen kan zijn maar niet lekker. ‘Hoe het precies zit, weten we niet’, zegt Riet Vos. ‘Er zijn nog wel een paar dingen die onduidelijk zijn.’ En met een paar, dat is duidelijk, bedoelt ze meer dan twee.

Riet Vos, The Grammar of Direct and Indirect Partitive Constructions verschijnt dit najaar bij de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg.