Onze Taal. Jaargang 66

[p. 156]

Taal en denken over vrouwen [2]
Agnes Verbiest - docent Taalbeheersing, Vakgroep Nederlands, RU Leiden
Vrouwen-, dames- en andere zorgenkindjes

Uitgesproken taalseksismen kom je tegenwoordig niet zo vaak meer tegen. Maar bijna ongemerkt blijken allerlei soorten teksten toch nog steeds kwalijke gedachten over de plaats en waarde van vrouwen uit te dragen. In drie artikelen geeft Agnes Verbiest aan waar kritische taalgebruikers op kunnen letten om niet onbedoeld en ongemerkt dergelijke ideeën te versterken.

Met taal draag je niet alleen informatie over, maar stuur je ook gedachten. Schrijvers en sprekers die zich dat realiseren, zouden zich eigenlijk bij alles wat ze schrijven en zeggen, moeten afvragen of de taal zoals ze die gebruiken hun publiek wel in de door hen gewenste denkrichting stuurt. Kritische taalgebruikers hebben dan nog eens de specifieke taak erop te letten dat hun woordkeus niet ongemerkt aanhaakt bij opvattingen over de seksen die wel gangbaar zijn, maar die ze desondanks niet zouden willen ondersteunen of bevestigen.

Zo zal een auteur zich moeten afvragen wat de seksegebonden lading kan zijn van een hoofdstuktitel als ‘Vrouwen en de 17de-eeuwse dichtkunst’. Om daarachter te komen, kan het helpen om zich een tegenhanger van deze zin voor de geest te halen: ‘Mannen en de 17de-eeuwse dichtkunst’. Zo'n hoofdstuktitel is een rariteit. Mannen zijn kennelijk altijd al inbegrepen als er over 17de-eeuwse dichtkunst wordt geschreven: ze worden nooit apart genoemd. Maar dat betekent dan dat vrouwen en in dit geval zoiets inhoudt als ‘natuurlijk gaat het in studies over dichtkunst gewoon over mannendichtkunst, maar nu gaat het eens over vrouwendichtkunst, en dat is heel wat anders’.

● ‘Mannenpoolreizen’

Iets dergelijks, maar niet hetzelfde, is er aan de hand met de hoofdstuktitel ‘Middelnederlandse vrouwenmystiek’. Kritische lezers denken nu wellicht meteen dat ook hier weer de mystiek van mannen de norm is en dat er deze keer eens over de uitzondering geschreven zal worden. Ze zijn dan op het verkeerde been gezet, want de oudste en belangrijkste Middelnederlandse mystieke teksten zijn nu juist allemaal van de hand van vrouwen. In dit geval had een kritische auteur om vakinhoudelijke redenen vrouwen weg moeten laten. Een hoofdstuk over poolreizen in een tijd dat er geen vrouwen naar de pool reisden, geeft men toch ook niet de titel ‘Mannenpoolreizen’?

Ingewikkeld is het zeker, want soms is het gebruik van het woord vrouwen weer heel goed op z'n plaats, zoals in vrouwenfilm en vrouwenboek. Daar wordt tegenwoordig mee bedoeld dat de film of het boek een feministische inslag heeft of voor en door vrouwen is gemaakt. De tegenhangers mannenfilm en mannenboek zijn ook mogelijk; zij geven aan dat film en boek exponenten zijn van de zogenoemde ‘mannenbeweging’. Toch blijft het gebruik van vrouwen- een hachelijke zaak, doordat het evengoed denigrerend of stereotiep geïnterpreteerd kan worden. Bij een boek of film zou het voorvoegsel vrouwen- dan betekenen dat het werk een oninteressante huis-tuin-en-keu-kenplot heeft of een sentimentele smartlap is. Denigrerend gebruik van mannen- komt overigens ook voor; het kan dan ‘macho’ betekenen, zoals in mannenlectuur (pulpseries als Colt 45, Hollister of Jaguar), maar ook ‘tuinbroekfiguur’, zoals men zich die voorstelt bij het ‘mannenhoekje’ van een feministisch tijdschrift.

● Damesromans

Het belangrijkste bezwaar tegen het klakkeloos gebruik van vrouwen- is dat het de bekende gedachte in de hand kan werken dat vrouwen een homogene groep vormen. Hun werk kan wel samengenomen beoordeeld worden, liefst in een aparte vrouwenrubriek, op een speciale pagina, kortom in de marge van het werk van bijvoorbeeld echte kunstenaars, dat natuurlijk wél op velerlei manieren in allerlei stromingen en genres kan worden ingedeeld. Zo vergeleek Menno ter Braak bijvoorbeeld het werk van Carry van Bruggen - dat hij zeer bewonderde - niet met filosofisch-literair werk van vergelijkbare schrijvers uit die jaren, maar met ‘damesromans’, dat wil zeggen met het heel anders georiënteerde werk van vrouwelijke auteurs die niets anders met Van Bruggen gemeen hadden dan hun sekse.

De uitdrukkingen vrouwen en, vrouwen- en vrouwelijk zijn dus voor kritische schrijvers en sprekers zorgenkindjes. Soms moeten ze, soms mogen ze, en soms ook mogen ze absoluut niet gebruikt worden - wanneer men tenminste geen opvattingen over vrouwen wil ventileren waar men bij nader inzien niet achter staat.

Van Agnes Verbiest is in april 1997 bij Contact veschenen: De oorbellen van de minister. Taal en denken over vrouwen.

Prijs f 24,90. ISBN 90 254 2073 7