Onze Taal. Jaargang 66

Geschiedenis op straat
Oude Waal
Riemer Reinsma

Nederland is bezaaid met walen. Een waal is hetzelfde als een wiel of weel: een binnendijks meertje dat ontstaan is na een dijkdoorbraak. Veel plaatsnamen herinneren eraan dat er ter plaatse zo'n meertje lag - of nog ligt: Klaaswaal, De Waal (op Texel), Reimerswaal. Maar ook een enkele straatnaam bewaart de herinnering aan de zwarte dag waarop ergens de dijk brak. Zo heeft Amsterdam de Oude Waal. In de veertiende eeuw brak het IJ door zijn bedijking en vormde het twee inhammen in het land: de Oude en de Nieuwe Waal. Ze werden zo genoemd omdat ze respectievelijk in het oude (oostelijke) en het nieuwe (westelijke) deel van het toenmalige Amsterdam lagen. Waterstaatkundig gezien was het misschien een ramp, maar in economisch opzicht zou het een zegen blijken: de twee walen bleken uitstekende natuurlijke havens. Men plaatste een rij palen in het IJ, zodat de ladende en lossende schepen geen last hadden van de golfslag. De straten Oude Waal en het verlengde ervan, de Kromme Waal, vormden de havenkade.

De Oude Waal in Amsterdam (1625)
Foto: Historisch-topografische Atlas van het Gemeentearchief van Amsterdam

Pas in de zeventiende eeuw werd de veertiende-eeuwse dijkdoorbraak weer ongedaan gemaakt. De haven was dichtgeslibd geraakt, en men besloot daarom het middengedeelte droog te maken. In 1646 ontstond zo het Waalseiland. In Amsterdam zijn de oorspronkelijke walen dus verdwenen. Maar daartegenover staat het ongelooflijke feit dat er in Rotterdam, waar toch bijna iedere vierkante meter in de afgelopen halve eeuw omgeploegd is, nog twee echte walen zijn - meertjes dus - beide in de wijk Charlois. De ene is de naamgever van de Waalstraat, waar hij vlakbij ligt. De andere heet De Wiel. Een mooi bewijs overigens dat de twee dialectvarianten soms broederlijk naast elkaar voorkomen. Deze twee walen zijn vermoedelijk in 1533 ontstaan, toen een kreek in dit gebied door zijn dijken brak.

Maar pas op: de straatnaam Waal verwijst niet altijd naar een dijkbreuk. In Hoogeveen, Zaandam, Kaatsheuvel en Best bijvoorbeeld slaat de naam op de rivier de Waal. De riviernaam is etymologisch niet verwant met de naam van het dijkmeer. Waal voor ‘dijkmeer’ is een afleiding van het oude werkwoord walen, dat ‘draaien’ betekende. De naam van de rivier is afgeleid van een Germaans woord dat ‘de kromme, de bochtige’ betekende. Toen al een rake typering voor deze traag meanderende tak van de Rijn.

Met dank aan de heer P. Grimm, Historisch Museum der Stad Rotterdam.