Onze Taal. Jaargang 66

[p. 110]

Wie praat er nou Limburgs?
Frens Bakker - dialectoloog, Nijmegen

Een cardioloog die Utrechts spreekt, wekt argwaan. Maar bij zijn Limburgse collega die dialect gebruikt, voelt de patiënt zich juist op zijn gemak. Hoe komt dat? Het antwoord ligt in de geschiedenis.

Met verbazing, soms met verbijstering, horen West-Nederlanders hoe ‘iedereen in Limburg plat spreekt’. Zelfs de docent Nederlands in de lerarenkamer of thuis met vrouw en kinderen, juristen die op de rechtbank een juridisch probleem bespreken of de specialist die zijn patiënt vertelt dat die get aan 't hert heeft. Ondanks de nare mededeling voelt de patiënt zich wat meer op zijn gemak, omdat hij met de dokter in zijn eigen taal kan praten.

Voor een westerling is dat haast onvoorstelbaar. Als een Utrechtse cardioloog tegen zijn Utrechtssprekende patiënt zegt dat hij waat aon 't haart heeft, trekt de patiënt diens vakbekwaamheid in twijfel of voelt hij zich geparodieerd. In elk geval voelt hij zich daardoor geenszins meer op zijn gemak.

● Dialect werd ABN

Waarom is de toestand in Limburg zo totaal anders dan in de rest van Nederland? Het antwoord ligt in de geschiedenis. In het begin van de negentiende eeuw sprak de overgrote meerderheid van Nederland nog dialect. Maar vooral in het westen beginnen dan de ‘hogere standen’ hun dialect voor een soort algemeen Hollands te verruilen. De Hollandse middengroepen en de ‘hogere standen’ buiten Holland volgen hun voorbeeld. Dit algemene Hollands krijgt later de (nu verouderde) naam Algemeen Beschaafd Nederlands.

In het westen blijven de ‘lagere standen’ hun dialecten wel trouw, maar deze streektalen gelden in de ogen van die ‘hogere’ standen voortaan als ‘onbeschaafd’. Het dialect is een sociolect geworden, de taal van één bevolkingslaag. Wie nog dialect praat, spreekt dan de taal van de volksbuurt of zelfs achterbuurt. Bovendien staan de West-Nederlandse dialecten zo dicht bij de standaardtaal dat sprekers van Algemeen Nederlands ze als ‘Nederlands met fouten’ beschouwen. De sociale taalgrens is getrokken: de straatveger praat ‘plat’, de dokter ‘beschaafd’. Hoewel ze is vervaagd, bestaat deze sociale taalgrens nog steeds. Als nu iemand uit de middenklasse nog dialect gebruikt, dan doet hij dat vaak alleen nog als hij grappig wil zijn. Een straatveger weet niets van geneeskunde, en wie praat als een straatveger kan dus geen goede arts zijn. Zo ongeveer redeneert de Utrechtse patiënt.

● ‘Vreemd aanhangsel’

In Limburg zijn de ‘hogere standen’ hun dialect veel meer trouw gebleven. Dus als een arts Limburgs gebruikt, praat hij niet alleen hetzelfde als de straatveger, maar ook als de rechter of de burgemeester. Toch moet ik dit beeld iets nuanceren, want doordat leden uit alle lagen dialect gebruiken, bestaan er vaak chiquere en minder chique varianten van het dialect. In het westen zijn die chiquere varianten verdwenen toen de hogere standen het dialect afzwoeren. De ‘platte’ bleven over. Het is trouwens opvallend dat ‘plat’ in het Limburgs gewoon ‘dialect’ betekent, zonder de negatieve lading die ‘plat’ in het Nederlands heeft.

Maar waarom was de ontwikkeling in Limburg anders dan in de meeste andere provincies? Een beetje geschiedenis. Pas in 1815 kwam het hele gebied dat we nu Limburg noemen bij Nederland. Een deel van de elite had Frans of Duits als cultuur-

[p. 111]

taal. In de omgang sprak ze gewoonlijk dialect. En in oostelijk Zuid-Limburg was het Duits de taal van de school en van de kerk. Er verschenen nog Frans- en Duitstalige kranten. En hoewel (een Vlaams getint) Nederlands in grote delen van Limburg als schrijftaal werd gehanteerd, bleef het (noordelijke) Nederlands voor de meesten lang een vreemde taal. Het katholieke Limburg voelde zich niet thuis in het Verenigde Nederland en sloot zich in 1830 aan bij België. Tegen de zin van de bevolking kwam het oostelijk deel negen jaar later terug bij Nederland. (Het westelijk deel bleef Belgisch). Omgekeerd zagen invloedrijke Hollanders niet in waarom koning Willem I per se die verarmde katholieke uithoek weer bij Nederland wilde voegen. Ze spraken van een ‘vreemd aanhangsel’. Dat aanhangsel moest tevens lid worden van de Duitse Bond. Geen wonder dat de Nederlandse regering aanvankelijk nauwelijks in de nieuwe provincie investeerde. Als gevolg daarvan bleven de bewoners van deze geïsoleerde provincie de hele negentiende eeuw meer op België en Duitsland georiënteerd dan op de rest van Nederland. Nog in deze eeuw gingen Limburgers in Leuven studeren en tot 1914 was de Duitse mark het meest gebruikte betaalmiddel. Onder deze omstandigheden kon het Nederlands in Limburg niet hetzelfde prestige verwerven als in de rest van Nederland. Toch is de bevolking zich steeds meer Nederlands gaan voelen. Als België in 1919 aanspraak maakt op Nederlands-Limburg, is de Limburgse bevolking daar faliekant tegen.

● Nederlands in opmars

Tegenwoordig zien alle Limburgers het grote belang van het Nederlands in. Maar al is het voor de meesten geen vreemde taal meer, ze voelen het meestal wel als hun tweede taal. Pas als ze hun eerste taal niet kunnen gebruiken, gaan ze op het Nederlands over. Want meestal kun je in Limburg met Limburgs terecht. Bovendien schamen ze zich niet voor hun eerste taal. Waarom zouden ze ook? De meeste provinciegenoten, ook die met aanzien, spreken het openlijk. Zelfs in de meeste steden praat de meerderheid bij voorkeur dialect. Bovendien verschilt het Limburgs zo sterk van het Algemeen Nederlands dat Limburgers minder snel in de verleiding komen hun dialect voor verbasterd Nederlands aan te zien.

Toch neemt het aantal sprekers langzaam af. In Noord-Limburg gaat dit proces sneller dan in het zuiden. Het Nederlands heeft ook in Limburg stevig wortel geschoten en het beïnvloedt het Limburgs steeds sterker. Hoewel naar schatting 75 procent van de bevolking nog dialect spreekt, zijn veel Limburgers bang dat hun streektaal uiteindelijk het loodje zal leggen. Om die reden heeft de provincie een aanvraag ingediend om het Limburgs officieel als minderheidstaal te erkennen - een aanvraag die inmiddels is gehonoreerd.

Truuk nao aaf

Limburg zów 't balkon van Europa waere
Veer hadde de vot vol mit vleiende vaere
Want Amsterdam det waar passé,
Mesjtreech waerde omhooggesjtote
Nou, in die vaart der volkere dao viel 't vies taege
Det idee is sjoon nao de klote

Want bie iddere nuje waeg dinks se: waem haet hie wieväöl gevange
Bie idder nuuj gebouw vreugs se dich: wieväöl is t'r aan welke sjtrieksjtek blieve hange
Ocherm, veer hadde 't geveul det 't gefoesjel waor gedaon
Nieks d'r van: die twee henj op dae dieke boek zin altied mit foesjele doorgegaon.

Truuk nao aaf, doe kriegs gein 200 gölde
Truuk nao aaf, de druim is veurbie
Die dooj mös is oet de ivore tore getumeld
Limburg alaaf, weer truuk nao aaf.

Limburg zou het balkon van Europa worden

Onze kont zat vol vleiende veren

Want Amsterdam was passé,

Maastricht werd omhooggestoten

In de vaart der volkeren, nou, daar viel het vies tegen

Dat idee is mooi naar de kloten.

Want bij elke nieuwe weg denk je, wie heeft hier hoeveel gevangen

Bij elk nieuw gebouw vraag je je af, hoeveel is er aan welke strijkstok blijven hangen

Och arm, we hadden het gevoel dat het gefoezel was afgelopen,

Niets ervan: die twee handen op die dikke buik zijn altijd doorgegaan met foezelen.

Terug naar af, je krijgt geen 200 gulden,

Terug naar af, de droom is afgelopen,

Die dooie mus is uit de ivoren toren gevallen

Limburg alaaf, weer terug bij af.

Fragment uit ‘Truuk nao aaf’, van de gelijknamige cd van de Roermondse zanger Gé Reinders. Nederlandse vertaling: Marc van Oostendorp

● Limburgs in België

In Vlaanderen heeft het Nederlands in feite pas in de loop van deze eeuw het Frans als officiële en meest prestigieuze taal afgelost. Een gevolg is dat het Limburgs in Belgisch-Limburg minder dan in Nederlands-Limburg door het Nederlands is beïnvloed. In de mijnstreek van Genk is door de toevloed van niet-Limburgers het dialectgebruik sterk afgenomen. De prestigetaal Frans is in Belgisch-Limburg vervangen door het Nederlands, maar de dialecten moeten er kennelijk nog hun plaats kennen. Want een Belgisch-Limburger is beschroomder om tegen onbekenden of hooggeplaatsten dialect te spreken dan een Nederlands-Limburger. Teke-

[p. 112]

nend is dat op de congressen van de Nederlands-Belgische Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde de Nederlands-Limburgers in de wandelgangen onbekommerd dialect spreken, terwijl de Belgisch-Limburgers zich bij voorkeur van het Nederlands bedienen.

Ook de Voerstreek hoort bij Belgisch-Limburg. De Vlaamsgezinden spreken er ook met hun kinderen Limburgs. De meeste oudere Waalsgezinden spreken van huis uit ook Limburgs, maar voeden hun kinderen in het Frans op.

In de provincie Luik is de toestand nog ingewikkelder. In het stadje Aubel - pal onder de Voerstreek - werd oorspronkelijk Limburgs gesproken; het was tot 1920 officieel Nederlandstalig. Nu is het sterk verfranst en is het Limburgs er nagenoeg uitgestorven. Oostelijk daarvan liggen de zogenoemde ‘Platdietse dorpen’, die officieel Franstalig zijn, maar waarvan de oorspronkelijke volkstaal Limburgs is. Lang was Duits er de voertaal in school en kerk. In de Tweede Wereldoorlog maakte nazi-Duitsland daar misbruik van en lijfde het die dorpen in. Na de oorlog wilden de dorpelingen zeker niet voor Duitser doorgaan. Zij durfden zich niet voor het Duits (of het Nederlands) in te zetten en werden officieel Franstalig. Het gevolg is een sterke verfransing van deze dorpen. Weer ten oosten daarvan ligt het officieel Duitstalige gebied, dat Duitsland na de Eerste Wereldoorlog aan België heeft moeten afstaan. In het noordelijke deel zijn twee gebieden te onderscheiden: in het westen (met de hoofdstad Eupen) worden vooral Limburgse dialecten gesproken en in het oosten vooral Ripuarische (Duits getinte) dialecten. In beide is Duits de officiële taal, maar de bewoners spreken er veel dialect.

Asterix in het Limburgs. Uit: Uderzo (teikeninge) en Coscinny (teks), 't Titelgevech. 'n Avontuur van Asterix de Galliër. Limburgse teks: Vereniging Veldeke Limburg. Uitgave: Dargaud Benelux i.s.m. Vereniging Veldeke Limburg, Korenmolen 40, 6003 BE Weert

● Limburgs in Duitsland

De positie van de dialecten aan de Duitse kant van de grens is sterk verzwakt. Zeker aan de noordkant van het Rijnland vind je nauwelijks mensen onder de veertig die nog dialect kunnen spreken. Hun ouders hebben het gewoonweg niet doorgegeven.

Blijkbaar heeft het dialect er geen prestige meer.

Hoe dat komt, is niet duidelijk. Misschien hangt het samen met de uitstraling van het nabijgelegen Ruhrgebied, waar vrijwel geen dialect meer wordt gesproken. Toen deze streek in de vorige eeuw geïndustrialiseerd raakte, stroomden er van alle kanten arbeidskrachten toe. Dat betekende uiteindelijk de doodsteek voor de oude dialecten. De westkant van het Ruhrgebied ligt in van oudsher Limburgs (‘Zuidnederfrankisch’) dialectgebied.

Een andere reden kan de komst van vluchtelingen zijn, die in 1945 het gebied ten oosten van de Oder-Neisse hadden moeten verlaten. In West-Duitsland konden ze met hun Oost-Duitse dialecten niet terecht en dus spraken ze er de Duitse standaardtaal. Aldus versterkten ze het contingent uitsluitend Duitssprekenden. Zo werd het bereik van het dialect plotseling ingeperkt, en dat heeft het prestige van het dialect zeker geen goed gedaan.