Onze Taal. Jaargang 66

[p. 94]

Louise Cornelis
Passief
Peter Burger

Een socioloog vat zijn promotieonderzoek samen: ‘Tevens werd tot de conclusie gekomen dat de gewelddadige reputatie van voetbalvandalen overtrokken was.’ Wat mankeert er aan de grammatica van die zin? Echt fout is hij niet, maar de lijdende vorm (werd... gekomen) verdonkeremaant degene die verantwoordelijk is voor de conclusie: de socioloog zelf. Waarom niet geschreven: ‘Tevens kwam ik tot de conclusie...’?

● Op afstand blijven

De lijdende vorm heeft een bar slechte reputatie. Schrijf actieve zinnen, manen adviesboeken als Renkema's Schrijfwijzer, en mijd de lijdende vorm, die zinnen saai, stijf en onpersoonlijk maakt. Aan de andere kant keurt geen enkele serieuze schrijfadviseur de lijdende vorm in alle gevallen af. De constructie is bijvoorbeeld wel op z'n plaats als het er niet toe doet wie de handeling verricht: ‘De biografie werd na een kort geding, aangespannen door de belasterde bewindsman, uit de handel genomen.’ En wellicht valt er ook nog iets te zeggen ten gunste van de stijve socioloog: misschien wilde hij zelf als wetenschapper liever bescheiden en afstandelijk op de achtergrond blijven.

De Utrechtse taalkundige Louise Cornelis vroeg zich af of je niet nauwkeuriger dan tot nu toe gedaan is, zou kunnen vaststellen wanneer Nederlanders de lijdende vorm gebruiken. In februari promoveerde Cornelis (31) op Passive and perspective, een gewichtige taalkundige studie, die ook een paar praktische resultaten opleverde.

● Pro-Ajax

De precieze functie van de lijdende vorm verschilt per tekstsoort, maar uiteindelijk draait het allemaal om verantwoordelijkheid en perspectief. Zinnen in de lijdende vorm nodigen de lezer uit om een gebeurtenis níét te bekijken vanuit het perspectief van degene die daarvoor verantwoordelijk is. De nadruk verschuift van degene die de handeling verricht naar de handeling zelf.

Een voorbeeld uit een beleidsplan: ‘Om meer inzicht in de financiën te krijgen en beter te kunnen begroten, wordt de financiële verslaglegging verduidelijkt.’ Cornelis: ‘De goede lezer begrijpt dat de verslagen van de vorige penningmeester onduidelijk waren, maar dat soort dingen wordt in deze organisatie niet hardop gezegd - individuen worden niet verantwoordelijk gesteld.’

Dat de lijdende vorm samenhangt met het perspectief in een tekst, laat Cornelis onder meer zien door de manier te vergelijken waarop NRC Handelsblad en Het Parool over Ajax schrijven. NRC-verslaggevers schrijven voor een landelijk, in Rotterdam gevestigd dagblad en identificeren zich minder met Ajax dan hun collega's van Het Parool - eveneens landelijk, maar gevestigd in Amsterdam en sterk gericht op die regio. Cornelis veronderstelde dat NRC-journalisten gebeurtenissen waarvoor Ajax verantwoordelijk is vaker met een lijdende vorm zouden beschrijven, omdat ze hun lezers niet uitnodigen om zich met Ajax te identificeren.

•
Beleidsmakers gebruiken de lijdende vorm om in het midden te laten wie verantwoordelijk is voor een bepaalde taak.
•

Het klopte. Toen Ajax op 1 mei 1994 landskampioen werd, was het Parool-verslag duidelijk pro-Ajax, terwijl NRC Handelsblad afstand hield en de financiële kant van de overwinning benadrukte. En dat verschil is ook af te lezen aan het gebruik van de lijdende vorm. Een typerende NRC-zin die over Ajax gaat zonder die club te noemen, luidt: ‘Als een financiële voorsprong ook omgezet kan worden in successen op het veld, dreigt er de komende jaren een sportieve verwijdering ten opzichte van de Nederlandse concurrentie.’

● Geen verantwoordelijkheid

De lijdende vorm is een geliefde stijlfiguur van beleidsmakers. Zij gebruiken hem om in het midden te laten wie verantwoordelijk is voor een bepaalde taak. Dat is tactisch, zeker in gevallen waarin de verantwoordelijkheid niet ondubbelzinnig bij één persoon berust.

In het beleidsplan van een ideële organisatie dat Cornelis analyseerde, sprong die diplomatieke functie sterk in het oog: de schrijvers gebruikten de lijdende vorm alleen waar ze discussie verwachtten over verantwoordelijkheden. Wanneer nog niemand met een bepaalde taak belast was, schreven ze bijvoorbeeld: ‘De uitwisseling met organisaties in Latijns-Amerika en Azië zal worden opgebouwd.’

Reserveer de lijdende vorm voor dergelijke gevoelige punten, raadt Cornelis beleidsschrijvers aan, en kies in andere gevallen een minder vage formulering.

Een interessant nieuwtje voor tekstschrijvers is de uitkomst van het onderzoek van Cornelis naar computerhandleidingen. In dergelijke teksten bleek een doordachte afwisseling van passieve en actieve zinnen het effec-

[p. 95]

tiefst: in een goed leesbare handleiding duiden actieve zinnen de handelingen van de gebruiker aan en passieve de resultaten, dat wil zeggen, de handelingen van de computer. De handleiding moet de lezer immers uitnodigen om zich te identificeren met de gebruiker, en niet met de computer. Dus: ‘Als u op F7 drukt (actief), wordt het document bewaard (passief).’ En niet: ‘Als F7 wordt ingedrukt (passief), bewaart WordPerfect het document (actief).’

Die laatste zin is echt moeilijker te begrijpen, zo bleek uit een experiment. Cornelis schreef twee handleidingen voor het maken van kolommen - een lastig karweitje voor beginnende computergebruikers. In de ene handleiding waren actieve en passieve zinnen verdeeld volgens haar advies, in de andere juist andersom. De proefpersonen die de ‘goede’ instructie kregen, voerden de opdrachten sneller uit dan de andere groep. Cornelis: ‘Het was geen toeval, de aanwijzingen werkten echt. Dat biedt houvast voor schrijvers van handleidingen.’

Louise H. Cornelis, Passive and perspective. Amsterdam/Atlanta, Rodopi, 1997. Prijs f 90,-. ISBN 90 420 0157 7