Onze Taal. Jaargang 66

[p. 80]

Het verschil tussen vertalen en vertolken
Over het werk van congrestolken
Mike van der Vijver - congrestolk bij het Coöperatief Congrestolkensecretariaat, Amsterdam

Tijdens meertalige conferenties zit achter in de vergaderruimte een groepje mensen paarsgewijs in een soort aquaria: de tolken. Vanuit de tolkencabines zorgen zij ervoor dat de deelnemers elkaar verstaan. Hoe werken zij? Als papegaaien die de spreker woord voor woord nabauwen? Of voegen ze iets toe?

Tolken zijn geen vertalers: tolken zetten gesproken taal om, vertalers geschreven teksten. Toch is het onderscheid in de praktijk minder duidelijk. In Nederland bestaat al sinds mensenheugenis het staatsexamen tolk-vertaler. Dat verklaart vermoedelijk waarom deze twee beroepen in ons land een Siamese tweeling lijken.

● Tussen schroom en redding

Nog minder bekend is het verschil tussen gesprekstolken en congrestolken. De gesprekstolk zit gewoonlijk tussen de gesprekspartners in en vertaalt zin voor zin een gesprek in en uit beide talen. De werkomstandigheden zijn doorgaans informeel en de tolk kan een sturende rol vervullen. Zo gaat het bij interviews, de rechtbank of gesprekken met asielzoekers.

Congrestolken daarentegen werken op internationale vergaderingen en conferenties. Ze vertalen veelal simultaan, dus tijdens het spreken van de spreker, vanuit een tolkencabine, en doen dat in principe alleen naar hun eigen moedertaal. Tijdens meer besloten vergaderingen werkt de congrestolk ‘consecutief’: de vertaling - van alinea tot complete tafelrede - volgt pas achteraf, als de spreker uitgesproken is. Soms ziet u op televisie een tolk schuin achter Boris Jeltsin of Helmut Kohl staan. Die levert dan een fluistervertolking. U moet wel twee keer kijken, want de tolk fluistert niet alleen, hij houdt zich ook anderszins op de achtergrond - een houding die wordt ingegeven door de omstandigheden. Die zijn meestal zeer formeel, en elk eigen initiatief van de tolk kan leiden tot een diplomatiek incident. Terughoudendheid is daarom van groot belang.

Op het juiste moment moet de congrestolk echter zijn schroom weten af te werpen. Een voorbeeld: hoog Japans bezoek in Parijs. De burgemeester van Tokio bedankt bij vertrek zijn Parijse ambtgenoot. In het Engels. Alleen: hij spreekt geen Engels. Toch moet híj, als delegatieleider, bedanken. Zo hoort dat in Japan. Dus hebben medewerkers zijn speech in fonetisch Engels opgeschreven. De tolk Engels-Frans hoort het onbegrijpelijke koeterwaals aan en houdt na afloop een warm betoog over de Parijse charme, het nut van de wederzijdse betrekkingen, enz. De volgende dag ontvangt zij een buitenmaats boeket bloemen met een kaartje: ‘Thank you for saving face.’

•
Als congrestolk word je bijna het alter ego van de spreker in een andere taal.
•

● Wereld van verschil

Ook in opleiding verschilt de congrestolk sterk van de gesprekstolk. Gesprekstolk - of tolk-vertaler - wordt men na een talenstudie met vertaalvariant aan een Nederlandse universiteit, aan de hbo-opleiding te Maastricht, of door een particuliere cursus te volgen en vervolgens het staatsexamen tolk-vertaler af te leggen. Slaagt men, dan kan men zich laten beëdigen als vertaler of aan het werk gaan als tolk.

Wie congrestolk wil worden, moet naar het buitenland om aan een van de schaarse Europese tolkenscholen (onder meer in Parijs, Heidelberg en Triëst) een soort kopstudie te volgen. De student wordt geacht een universitaire vooropleiding te hebben en al meertalig te zijn bij aankomst. De tolkenschool werkt vooral aan algemene ontwikkeling en tolktechniek.

Dat laatste is broodnodig: de structuur van talen verschilt enorm en de congrestolk moet de noodzakelijke ‘trucs’ leren om die verschillen te overbruggen. Zo staat in Nederlandse bijzinnen het werkwoord achteraan; in het Engels is de volgorde onderwerp-gezegde-bepalingen veel strakker. Wat doet een simultaantolk? Wachten tot het werkwoord komt en zijn Engelse luisteraars op een droogje laten zitten? Of anticiperen op wat logischerwijze wel zal volgen en de vertaling zo nodig later aanscherpen? De voorzitter in een vergadering zegt bijvoorbeeld: ‘U weet wellicht niet

[p. 81]

dat de commissie ad hoc artikel 25 (lid a., al eerder geamendeerd op..., en nog besproken op de vergadering van..., etc.) heeft gewijzigd?’ Het zinsdeel tussen haakjes kan oneindig langer worden gemaakt. Zo'n zin is zwanger van spanning: wanneer komt dat werkwoord nu eindelijk? In het Engels daarentegen is de enig mogelijke woordvolgorde ‘... the standing committee has...’, direct gevolgd door werkwoord en lijdend voorwerp. Maar welk werkwoord? De tolk moet zijn keuze razendsnel maken: invullen (maar wat dan?) of wachten? En wat doet hij in het laatste geval met die rijstebrijberg van het lijdend voorwerp? De spreker gaat intussen onverdroten verder en de tolk moet een inhaalrace beginnen.

Kortom, net als tolk en vertaler zijn gesprekstolk en congrestolk twee compleet verschillende beroepen. Hoewel belangrijk bij de keus van het juiste type tolk, wordt dit onderscheid door tolken- en vertaalbureaus in hun contact met opdrachtgevers zelden duidelijk gemaakt.

Illustratie: Reid, Geleijnse & Van Tol

● Beroepsgeheim

De kneep zit hem erin dat ‘tolk’ geen beschermd beroep is. Iedereen die drie jaar Spaans aan de volksuniversiteit heeft gevolgd mag zich tolk noemen. Toch zijn kaf en koren wel te scheiden: gediplomeerde gesprekstolken-vertalers kunnen zich laten beëdigen; erkende congrestolken zijn lid van de AIIC (Association Internationale des Interprètes de Conférence), een internationale beroepsvereniging met een strenge ballotage om de kwaliteit te waarborgen. De leden zijn gebonden aan het beroepsgeheim. Dat daar streng de hand aan wordt gehouden, bleek onlangs nog toen een hoogbejaarde tolk aantekeningen over de Conferentie van Jalta in zijn memoires verwerkte. Hij werd geroyeerd.

Terug naar het werk van de congrestolk. Ofschoon studie aan een tolkenschool noodzakelijk is, ben ik ervan overtuigd dat het onmogelijk is congrestolk te wórden. Het is een beetje als met lesgeven: leraar (of congrestolk dus), dat bén je en je kunt dankzij gedegen onderricht hoogstens beter worden. Een goede congrestolk moet namelijk een groot aantal eigenschappen in zich verenigen die samenhangen met iemands karakter. Taalgevoel is een vereiste, dat spreekt, maar minstens even belangrijk zijn snelheid van handelen en intuïtie: een tolk moet snel aanvoelen waar een spreker heen wil. Hij kan niet eerst twee zinnen wachten om zeker te weten wat deze gaat zeggen en dan pas zijn mond opendoen. De luisteraar met zijn koptelefoon moet immers bijblijven. Een halve à driekwart zin achterlopen is het maximum.

● Desnoods gemeenplaatsen

Tolken moeten zich goed kunnen concentreren en die concentratie lang volhouden. In hun hoofd spelen zich ‘in real time’ vier processen af: luisteren, verwerken, vertalen en formuleren. Geen woord mag verloren gaan en steeds moet de betekenis helder worden overgebracht - dat vreet energie. Vandaar dat simultaantolken met z'n tweeën werken en elkaar ongeveer elk halfuur afwisselen.

Een goed kortetermijngeheugen en een brede algemene ontwikkeling zijn onontbeerlijk. U kunt het namelijk zo wonderlijk niet verzinnen of tolken komen ermee in aanraking: van struisvogels fokken tot stomaverpleegkunde, van tropisch hardhout tot voetbalvandalen, van jaarcijfers tot Emile Ratelband. Op elk onderwerp moet de tolk zich inlezen, om vervolgens het relevante jargon in een handig te openen vakje in zijn geheugen op te slaan.

Improvisatietalent komt ook van pas. Ik werkte ooit bij een congres over haveninstallaties. Het was de beginperiode van de perestrojka, en de congresorganisator meldde trots een ingelaste speech: een Russische overheidsdienaar kwam vertellen over de havens in zijn land. Russische tolken waren niet geregeld, maar geen nood, de speech was in het Engels. Engels? Het was een volstrekt onverstaanbaar gebrom. De Russische beer, zeg maar. Gelukkig had de spreker dia's en met vereende oren vingen mijn collega en ik wat plaatsnamen op. Een halfuur van diavoorstelling-gemeenplaatsen later was iedereen tevreden en voldaan.

● ‘Ja’ als ‘nee’ vertolken

Als congrestolk word je bijna het alter ego van de spreker in een andere taal, maar tegelijkertijd moet je voldoende afstand bewaren om de

[p. 82]

boodschap van die spreker over te brengen. ‘Een tolk vertaalt niet, een tolk vercultuurt’, heeft iemand ooit gezegd. Zo is het precies: een Japanner die op een vraag antwoordt dat ‘die mogelijkheid zeker bestaat’ zegt eigenlijk ‘nee’. Een tolk die het Japanse antwoord letterlijk vertaalt, slaat de plank hopeloos mis.

Het cultuurverschil is het grootste probleem dat de congrestolk moet overwinnen. Maar er zijn nog andere struikelblokken. Zoals gespreksleiders die de discussianten zelf verstaan terwijl zij en het publiek moeten wachten op de tolk, die onvermijdelijk iets achterloopt. Om te voorkomen dat de zaal het gevoel krijgt en masse naar een intercontinentaal telefoongesprek te luisteren, is het dan zaak de discussiebijdragen zó samen te vatten dat alleen de boodschap overblijft. Om tijd te winnen moet alle overbodige franje eraf.

Nog rampzaliger zijn sprekers die eindeloos bijgeschaafde en voor de spiegel geoefende schrijftaal met razende snelheid oplezen. Bij voorkeur met citaten uit wetsartikelen of middeleeuwse poëzie. Of sprekers die per se woordgrappen willen maken. Tenzij dezelfde woordgrap ook in de andere taal bestaat - en die kans is klein - kan een tolk hoogstens het gehoor beleefd verzoeken even te lachen omdat de spreker zo'n aardig grapje heeft gemaakt. Zo help je ook voor de buitenlanders de stemming erin te houden.

● Nederlandse missers

Ook lastig zijn Nederlanders die internationaal actief zijn maar tolken eigenlijk onzin vinden. Zij spreken hun talen immers, dus waarom zouden die buitenlanders dat niet ook leren? (Je hóórt ze voor het woord buitenlanders ‘stomme’ denken.) In deze dagen van het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie is het aardig een paar woorden te wijden aan de mythe van de Nederlandse talenkennis. Dat men in ons land beter zijn vreemde talen spreekt dan elders is waar, maar beter is een relatief begrip. Tijdens het vorige Nederlandse EU-voorzitterschap heeft de Nederlandse talenkennis heel wat hilarische taferelen opgeleverd. Een van de grappigste voorbeelden is het volgende, opgetekend tijdens een Europese top. De Nederlandse minister had geen tolken nodig en zat voor in het Engels. De onderhandelingen met de Britse ambtgenoot verliepen echter moeizaam. Dat werd er niet beter op toen de minister de druk wat op wilde voeren en de desbetreffende collega vroeg: ‘Are you standing behind your point?’ Waarop de Brit even geïrriteerd als snedig riposteerde: ‘I am not standing behind anything, I am sitting in my chair.’

● Naar woorden láten zoeken

Goede AIIC-congrestolken zijn schaars (Nederland telt er maar 30 à 35) en simultaan vertolking is een dienst die een flinke investering vergt. Dankzij die investering zijn echter alle deelnemers aan internationale bijeenkomsten in staat zich zorgvuldig in hun eigen taal uit te drukken. Ze kunnen zich concentreren op wát ze willen zeggen en niet op hóé ze dat doen. Ze hoeven niet naar woorden te zoeken: dat doet de tolk voor hen. Die praat immers de sprekers niet letterlijk na; hij zet hun boodschap om in iets dat op luisteraars hetzelfde effect heeft als het origineel.

Tolken, kortom, zijn geen papegaaien. Ze helpen om taal- en cultuurbarrières te slechten. En om modderfiguren te voorkomen.

Double Dutch

Tijdens het vorige EU-voorzitterschap van Nederland verzamelde ik met mijn collega's een reeks uitspraken in ‘Double Dutch’, die allemaal echt zo zijn gedaan. (De lijst is nog veel langer en een soortgelijke bloemlezing is er ook in het Frans. Voor belangstellenden zijn beide op verzoek bij de auteur te verkrijgen.) Gaat u even zitten voor deze ‘Parels uit de polder’, oftewel ‘Howlers from Holland’:

-	I do not want to mow the grass before somebody else
-	We have worked hardly
-	... and the whole rimram
-	If we arrive at the drempel
-	In the cader of the herorientation of the new policy
-	We have to shrap article 8
-	We have to change both lids
-	The chairman lifted the meeting
-	As we know van the documents, we must put water to the wine
-	If I remember good from my head
-	Don't worry, I'll redraw myself...