Onze Taal. Jaargang 66

Waarom zouden we überhaupt?
Het Duits van Nederlanders
Gerard Westhoff - hoogleraar Duits, Universiteit Utrecht

Is Duits echt zo moeilijk? Wie zich van school al die regels en uitzonderingen (en al die rijtjes!) herinnert, zal volmondig ‘ja’ zeggen. Maar volgens Gerard Westhoff valt het wel mee. Die moeilijke taalkundige problemen komen in de praktijk namelijk niet zo gek veel voor. Nederlanders die hun Duits willen verbeteren, zouden eigenlijk op heel andere dingen moeten letten.

Duits heeft (ten onrechte) de naam een moeilijke taal te zijn. Voor een pragmatische Nederlander rijst dan algauw de vraag of het wel de moeite waard is Duits te leren. Kom je met het zelfgebakken Tarzan-taaltje dat veel Nederlanders van hoog tot laag voor hun ‘uitstekende Engels’ houden niet overal? Dat is maar zeer gedeeltelijk waar. Volgens onderzoek van de Europese Gemeenschap denkt 48% van de Europeanen in het Engels te kunnen communiceren. Dat is veel. Maar het blijft een minderheid. Voor de rest heb je minstens Duits (bereik 33%) en Frans (bereik 29%) nodig. Volgens ander onderzoek missen Engelsen door gebrek aan talenkennis de meeste orders van alle Europese landen. Als een Pool en een Hongaar wat willen bespreken, gebeurt dat niet vanzelfsprekend in het Engels.

● Rijtjes leren?

Door de moderne communicatie- en verkeersmiddelen wordt ons land steeds kleiner. Je bent straks met de trein vanuit Rotterdam even snel in Frankfurt of Parijs als in Groningen. Dat maakt onze actieradius groter. Nederland heeft een unieke geopolitieke ligging. Als enig Europees land maakt het deel uit van een taalgebied dat aan de drie grote Europese talen grenst. Dat is na aardgas onze belangrijkste natuurlijke hulpbron. Voor wie die wil exploiteren, is (goed) Engels een must. Zonder twijfel. Maar daarnaast is beheersing van minstens een van de andere buurtalen nodig. Duits is een van die buurtalen.

Is Duits echt zo moeilijk? Dat valt wel mee. De taal is in woordenschat en grammatica zeer verwant aan het Nederlands. Nederlanders maken het Duits ook vaak moeilijker dan nodig is. Het Nederlandse onderwijs heeft de Duitse grammatica in het verleden

[p. 74]

altijd erg geproblematiseerd. Al die regels en uitzonderingen leidden alleen maar tot onzekerheid en spreekangst, en meestal heb je er weinig aan. Wij leren onze buitenlanders toch ook niet als eerste de rijtjes met de Nederlandse meervouden die een klankverandering krijgen (zoals stad, schip e.d.) of de hoofdregel van de meervouden op -ier (personen krijgen een -s (portiers), zaken krijgen -en (portieren), uitzonderingen: Ier, Arabier, scholier, officier, enzovoort). Gelukkig behoren die rijtjes, getuige de huidige schoolboekjes voor Duits, grotendeels tot het verleden.

● Duitse ‘vrienden’

Welke fouten zijn storend? Ten onrechte denkt men bij fouten meestal alleen aan de grammatica. Taal heeft echter meer regelsystemen. Vaak zijn fouten in die andere regelsystemen storender voor het verloop van de communicatie dan grammaticale missers. We kunnen fouten maken in de uitspraak. Het afwijken van afspraken in dit systeem kan ingrijpende gevolgen hebben. (Vergelijk ‘c'est vous’ met ‘c'est fou’.) Maar in het Duits is dat voor een Nederlander maar zelden het geval. Soms vindt de moedertaalspreker afwijkingen van de regels juist erg leuk, getuige de populariteit van Rudi Carrell in Duitsland.

We kunnen ook fouten maken met de woorden. Problemen kunnen hier vooral optreden als dezelfde woorden in de te leren taal toch net iets anders betekenen dan in de moedertaal. Als mijn moeder bijvoorbeeld door Duitsers zou zijn uitgenodigd om te komen koffiedrinken, dan zou ze 's ochtends zijn gegaan, om een uur of tien. Die Duitsers zouden dan verbaasd hebben opgekeken. In het omgekeerde geval zou mijn moeder vergeefs hebben zitten wachten en het vreemd hebben gevonden als haar gasten om een uur of vier alsnog zouden zijn komen opdagen. Berucht zijn in dit geval ook de zogenoemde ‘valse vrienden’. Ons woord kachel is in het Duits ‘Ofen’. Onze oven is een ‘Backofen’. Het Duitse woord Kachel betekent ‘tegel’, terwijl een Ziegel een ‘baksteen’ is. Een haard is een ‘Kamin’, terwijl Herd ‘fornuis’ betekent. Het Duitse woord voor enkel is ‘Fussknochel’, het Duitse woord Enkel daarentegen betekent ‘kleinkind’. Het Duitse woord Kleinkind bestaat ook en betekent ‘kleuter’.

Illustratie: Herman Schouwenburg

● Peinliche vergissing

Gelukkig gaat het bij ‘valse vrienden’ meestal om woorden die je maar heel zelden nodig hebt. En ik heb dan ook niet vaak meegemaakt dat verwisselingen tot storende misverstanden leidden. Er zullen eerder problemen ontstaan wanneer er in de moedertaal voor verschillende begrippen maar één woord bestaat terwijl de vreemde taal daar verschillende woorden voor heeft. Fouten op dit gebied kunnen erg storend zijn als ze door de gesprekspartners niet als zodanig worden onderkend. Dit kan tot vervelende misverstanden leiden. Wanneer een Duitser bijvoorbeeld meldt dat hij iets zeer verdrietigs heeft meegemaakt, en je zegt troostend dat dat zeer peinlich moet zijn geweest, dan is het nog maar zeer de vraag of de Duitser zal begrijpen dat je een fout maakt en schmerzlich hebt bedoeld. En de kans is niet gering dat hij je reactie tamelijk bot zal vinden (peinlich is ‘pijnlijk’ in de betekenis van ‘gênant’).

Je kunt fouten maken in de grammatica. Die leveren betrekkelijk zelden echte communicatieproblemen op. Ze worden makkelijk als onbedoeld herkend en de betekenis is meestal ook uit de context wel duidelijk. Veel onderwijstijd wordt nodeloos besteed aan taalkundig interessante en moeilijke problemen, die echter in de praktijk nauwelijks (meer) voorkomen. En met die naamvallen valt het op de keper beschouwd ook wel mee. In negen van de tien gevallen is de vorm van de eerste naamval gelijk aan die van de vierde. (Alleen bij het mannelijk enkelvoud is er een verschil. En bij het onbepaald lidwoord is dat verschil meestal niet eens hoorbaar. Vergelijk ‘Da geht 'n Hund’ en ‘Ich hab' 'n Hund’.) Dus als je je daar geen zorgen over maakt, doe je het al in 90% van de gevallen goed.

Niet meer dan negen frequente werkwoorden hebben een derde naamval bij zich en niet een vierde. Dat zijn werkwoorden als gehören (‘Das gehört dir’) en gefallen (‘Gefällt es Ihnen?’). De ervaring leert dat die voor het Nederlandse taalgevoel weinig problemen opleveren. Slechts twaalf frequente werkwoorden kunnen een derde en een vierde naamval hebben (schreiben of erzählen bijvborbeeld: ‘Ich schreibe dir’ en ‘Ich schreibe einen Brief’); als je met die werkwoorden een beetje oefent, blij-

[p. 75]

ken ook deze heel dicht bij het Nederlandse taalgevoel te liggen.

● Pragmatische fouten

We kunnen ook fouten maken bij het combineren van woorden. Veel van die combinaties zijn universeel. Voor het vreemdetalenonderwijs worden ze pas interessant zodra het gaat om combinaties die van taal tot taal verschillen. In het Nederlands kun je bijvoorbeeld het woord vreselijk als bijwoord gebruiken bij woorden die iets positiefs uitdrukken (‘vreselijk leuk’, ‘vreselijk interessant’), maar in het Duits kun je niet zeggen dat iets ‘furchtbar toll’ was. Het woord lecker kun je in het Hoogduits alleen met eetbare dingen combineren. ‘Lecker sauber’ of ‘leckeres Wetterchen’ werkt (behalve misschien in het Rijnland) op de Duitse lachspieren. Maar het is de vraag of fouten in dit systeem vaak tot ernstige stoornissen in de communicatie leiden. Wel geven goede combinaties een zweem van authenticiteit aan de taaluiting. En het correct toepassen van dit soort regels roept, althans in mijn ervaring, eerder complimentjes op van Duitse gesprekspartners dan een correcte grammatica.

Je kunt fouten maken in de pragmatiek: wat kun je, onder wélke omstandigheden en met wélk doel, tegen wíé zeggen? Als je aan een verzoek niet kunt voldoen, zeg je in het Duits dat het je smart (‘Tut mir leid’), maar in het Nederlands druk je spijt uit. Als je bedankt wordt, zeg je in het Nederlands ‘Tot je dienst’, in het Engels ‘In het geheel niet’ (‘Not at all’), in het Duits ‘Geen reden’ (‘Keine Ursache’) en in het Frans ‘Ik bid u erom’ (‘Je vous en prie’). Als je aan iemand voorstelt om te vertrekken of ergens mee te beginnen, zeg je in het Nederlands: ‘Zullen we...?’ en in het Duits: ‘Willen we...?’ In het Duits sluit je de formulering van een verzoek af met ‘Bitte’. Dat is niet zozeer uit hoffelijkheid, het heeft vooral de betekenis ‘einde verzoek’. Aan dit regelsysteem wordt ook in moderne schoolboekjes en in het onderwijs ‘buiten het boekje’ nauwelijks stelselmatig aandacht besteed. Integendeel. Je komt daar nogal eens pragmatische combinaties tegen die volgens dit soort regels erg onwaarschijnlijk of zelfs niet geheel correct zijn.

● Nare betekenisgevolgen

Maar hoe zeg je de dingen wel? Hoe dring je aan, zonder onbeleefd te worden? Hoe houd je je vriendelijk doch beslist iemand van het lijf? Waar leer je dat je in het Nederlands, om een gesprek een wending te geven naar een afsluiting, bijvoorbeeld kunt zeggen: ‘Zeg, ik moet nog even iets doen’ en niet: ‘Hé jij, ik moet...’ Maar dat je in het Duits juist weer niet kunt zeggen: ‘Sag mal,...’ maar wel: ‘Du, ich habe noch was vor’. Ik denk dat dit regelsysteem, na het lexicale systeem, misschien wel het belangrijkste is voor het realiseren van communicatieve bedoelingen in een vreemde taal. Ik denk ook dat het op dit gebied misschien wel het vaakst voorkomt dat fouten met betekenisgevolgen door de betrokkenen niet als zodanig worden onderkend.

Zozeer als Nederlanders de neiging hebben de kwaliteit van hun Engels te overschatten, zo onderschatten ze hun mogelijkheden in het Duits. Dat komt deels door de nodeloze nadruk op taalgymnastiek met weinig voorkomende grammaticale problemen in ons traditionele onderwijs Duits. Wie zijn Duits wil verbeteren, kan veel beter proberen het veel te gebruiken en daarbij goed naar zijn gesprekspartners luisteren. Je leert vaak ontzettend veel door daaruit opgepikte uitdrukkingen en zinswendingen te onthouden en je die eigen te maken. Dat zijn meestal uitdrukkingen die je zelf ook vaak nodig zult hebben. Daarbij is vooral de ‘pragmatische’ kant van belang. Omdat ze niet als zodanig herkend en begrepen worden, leiden fouten op dit gebied makkelijk tot irritaties en misverstanden. De opdracht aan een ober om je een bier te serveren, wordt bijvoorbeeld in het Nederlands als een vraag om toestemming geformuleerd. (‘Mag ik een bier?’). Als je in Duitsland vraagt ‘Darf ich ein Bier?’, kan het gebeuren dat de ober antwoordt: ‘Das sollen Sie nicht mich fragen’. Omgekeerd heb ik meegemaakt dat de Duitse gewoonte om zo'n bestelling in de vorm van een vaststelling te plaatsen (‘Ich kriege ein Bier’) door een Nederlandse ober werd beantwoord met: ‘Krieg ist vorbei’.