Onze Taal. Jaargang 66

[p. 55]

Woordverwerking [4]
Voorbeeldige voorbeelden
Rik Schutz - uitgever Van Dale Lexicografie

Wat in een woordenboek een ‘voorbeeld’ heet, kan van alles zijn. Het kan gaan om een citaat (meestal uit een boek of krant) dat aantoont dat het trefwoord echt bestaat en wordt gebruikt. En niet door zomaar de eerste de beste, nee, door bijvoorbeeld Willem Brakman zelf! ‘Stearine: een zwartharig meisje met een huid zo wit als stearine (Brakman)’. Een voorbeeld fungeert ook vaak als een aanvulling op de definitie. Stearine: ‘stearine voor kaarsen bestaat uit palmitine- en stearinezuur verkregen door verzepen van plantaardige en dierlijke vetten die rijk zijn aan beide zuren’.

● Gekunstelde zinnen

Vaak heeft de lexicograaf bij gebrek aan een fraai citaat zelf een zinnetje bedacht dat in weinig woorden extra informatie geeft over het gebruik van het woord. Een opvallend kenmerk van zulke voorbeeldzinnen is hun onnatuurlijkheid. Begrijp me niet verkeerd, dat is niet per se een bezwaar, maar in een gewone tekst zul je zinnen van dit type vergeefs zoeken. Doorgaans zijn ze te specifiek. Een voorbeeld uit Koenen is ‘droog: geen melk meer gevend: de koeien staan droog enige tijd voor het kalven’. Als een melkveehouder aan een toerist uitlegt hoe dat zit met droog staan, dan zegt hij: ‘Hij staat droog omdat-ie moet kalven’ of ‘Ze moeten kalven, dus ze staan droog’. In natuurlijke taal is het woord koe in diezelfde zin erg onwaarschijnlijk. De context of de omstandigheden maken het overbodig. Dergelijke overspecificiteit is een stijlkenmerk dat woordenboekvoorbeelden gemeen hebben met dialogen in slechte tv-soaps. Verpleegkundigen nemen zelden het woord patiënt in de mond, behalve in ziekenhuisseries.

Een voorbeeld kan ook een idiomatische verbinding zijn; eigenlijk een meerwoordig trefwoord, zoals in dromenland zijn. Het trefwoord dromenland op zichzelf betekent niets en buiten deze uitdrukking komt het niet voor in het Nederlands. Het doet in het woordenboek slechts dienst om het ondeelbare stukje taal waar het eigenlijk om gaat opzoekbaar te maken.

● Nauwe verbondenheid

De groep voorbeelden die tussen deze twee uitersten in zit - aan de ene kant de tekstuele illustraties en aan de andere kant de idiomatische verbindingen - is grofweg die van de ‘collocaties’. Collocaties zijn combinaties van woorden die vaak in elkaars buurt voorkomen, die elkaar als het ware oproepen, maar die toch geen onverbrekelijke eenheid vormen. Een belangrijk kenmerk van een collocatie is dat er met de betekenis van het kernwoord niets bijzonders aan de hand is. Bij idioom is dat juist wel het geval. Op groen springen (van een stoplicht) is een collocatie, terwijl het groene licht geven (voor de uitvoering van een plan) idioom is. In het laatste geval is er geen sprake van licht, noch van een kleur, maar slechts van toestemming. Ook combinaties van een woord met een voorzetsel of voegwoord vallen in deze categorie, zoals blij met, uitbesteden aan, in de berm, aan de kant (van de weg).

Het hangt sterk van de functie van een woordenboek af welk type voorbeeld erin thuishoort. Een verklarend woordenboek, bedoeld voor moedertaalsprekers, bevat veel idioom, en als het een dik woordenboek is veel illustratieve zinnen en citaten. Het accent ligt sterk op het ongewone, want dat wordt opgezocht en daarover verwacht de gebruiker extra informatie. Een vertaalwoordenboek bevat verhoudingsgewijs veel collocaties. Daar valt weinig aan uit te leggen, maar in de vreemde taal is de combinatie vaak onvoorspelbaar: in de berm = on (niet in) the verge; aan de kant = by (en meestal niet on) the side (of the road). En alles wat onvoorspelbaar is en wel vastligt, hoort in het woordenboek thuis. Woordenboeken die bedoeld zijn om mensen te helpen bij het leren gebruiken van een (vreemde) taal, geven veel voorbeelden waarin het trefwoord op een normale, natuurlijke manier wordt gebruikt. Op die manier fungeren de voorbeelden werkelijk als voorbeeld voor hoe het hoort. Het is duidelijk dat het citaat van Brakman hierboven die functie niet heeft.