Onze Taal. Jaargang 66

Het passief en euthanasie
Louise Cornelis - Centre for Language and Communication, Universiteit Utrecht

Slaan - geslagen worden is gewoon, sterven - gestorven worden is vreemd. Dat komt doordat een lijdende vorm een ‘handelende persoon als veroorzaker’ veronderstelt. Hoe komt het dat vormen als gestorven worden, en overleden worden desondanks gewoon voorkomen?

In het boek Het refrein is Hein. Dagen uit een verpleeghuis van Bert Keizer staat dat er in een televisieprogramma over kankerpatiënten ‘geleden, gestorven en begraven wordt’. Op oudejaarsavond 1993 zei Paul de Leeuw op de televisie over het olifantje Bo Gi in het Emmer dierenpark dat het ‘werd overleden’. Overleden worden en gestorven worden: twee lijdende vormen die volgens de regels eigenlijk helemaal niet kunnen. Hoe kan dat?

● Vrije wil

Slaan - geslagen worden is gewoon, sterven - gestorven worden is vreemd. Over de vraag welke werkwoorden een lijdende vorm (passief) toelaten, hebben al heel wat taalkundigen zich het hoofd gebroken. Bij het beantwoorden van die vraag moet bekeken worden wie de handeling van het hoofdwerkwoord uitvoert (dus wie er slaat of sterft). Een passief is alleen mogelijk als de handelende persoon als veroorzaker, dus als verantwoordelijk voor de handeling, kan wor-

[p. 45]

den gezien. Zo kunnen we met slaan, prijzen en eten makkelijk passieve zinnen maken. Ze benoemen handelingen waarvoor degene die het doet verantwoordelijk is. Iemand slaan of prijzen en iets opeten zijn dingen die je uit eigen vrije wil doet.

Het werkwoord hebben heeft geen passieve vorm; niemand zegt: ‘er wordt door mij een boek gehad’. Iets in je bezit hebben, ervaren wij kennelijk niet als een prestatie waarvoor we verantwoordelijk zijn. Er zijn talen die een bezitsrelatie daarom met een koppelwerkwoord uitdrukken, zoals wij ook ‘dat boek is van mij’ kunnen zeggen in plaats van ‘dat boek heb ik’. Bij vallen kun je helemaal geen verantwoordelijke aanwijzen: vallen doe je door je eigen stomme schuld, door onhandigheid, maar zeker niet door toedoen van een handelende persoon. Een belangrijk aspect van die door het passief opgeroepen handelende persoon is namelijk dat het een externe verantwoordelijke is, dus iemand anders dan jezelf. Bij ‘mijn broer werd geprezen voor zijn inzet’ is het onmogelijk dat die broer zelf degene is geweest die dat prijzen deed, en dat geldt voor alle passieven.

● Compassie

Terug naar overlijden en sterven. Eigenlijk kunnen die niet in het passief. Doodgaan doe je niet door toedoen van een ander, en als dat wel het geval is, hebben we er speciale werkwoorden voor, die dan ook gemakkelijk passieven kunnen vormen: vermoord worden, omgebracht worden. Opmerkelijk aan de zin van Paul de Leeuw over Bo Gi is dat het daarin gaat over euthanasie. Het olifantje Bo Gi werd uit zijn lijden verlost (passief!). Het passief drukt precies hetzelfde uit als uit zijn lijden verlost worden, maar dan met wat meer compassie: heel Nederland had meegeleefd met het olifantje, en overleden worden is dan net wat zachter. Dus kon Paul de Leeuw zeggen: ‘Dan denk ik aan Bo Gi, het olifantje dat met reden, na veel gedoe werd overleden’ - wat ook nog eens rijmt.

Het boek Het refrein is Hein was spraakmakend vanwege de openheid waarmee Keizer rapporteerde over de euthanasiepraktijk in het verpleeghuis. Bij euthanasie is een externe-verantwoordelijke betrokken, maar woorden als vermoorden en ombrengen zijn niet op hun plaats (althans, niet voor Keizer - misschien wel volgens de felle tegenstanders van euthanasie, die hun protesten tegen het boek niet onder stoelen of banken staken). Keizer gebruikt overlijden op een vergelijkbare manier, in combinatie met het werkwoord doen, wat eigenlijk ook niet kan: ‘Maar als ik Peter goed begrijp, had ik moeten zeggen of moeten organiseren dat zijn moeder géén sterfbed tegemoet ging en het allermooiste zou volgens hem nog zijn (hij zegt dit in alle ernst) als ik haar zonder dat iemand het in de gaten heeft, zou kunnen doen overlijden.’ Hier is zeker de ‘zachte dood’ aan de orde.

•
De eigenlijk passiefloze werkwoorden sterven en overlijden kunnen in de context van euthanasie toch passieven gaan vormen.
•

● Handelende Hein?

En in het passief? Impliceert Keizer ook daar door het suggereren van een handelende persoon dat het om euthanasie gaat? De hele zin, waarin Keizer ook nog even terloops zijn fraaie neologisme catastrofilie (de neiging van mensen om zich te verlustigen aan de ellende van anderen) laat vallen, luidt: ‘De uitzending is speciaal gericht op een afdeling waar kankerpatiënten liggen - catastrofilie - zodat er ook nog in geleden, gestorven en begraven wordt.’ Elders gebruikt Keizer nog zo'n constructie: ‘Wij worden gestorven en dat sterven is moeilijk te definiëren’, maar daarbij moeten we gestorven worden lezen als analoog aan geboren worden, voorzover ik weet de enige uitzondering op de regel dat de combinatie van worden met een voltooid deelwoord de gedachte aan een externe handelende persoon oproept. In de opeenvolging geleden, gestorven en begraven worden lezen we gestorven echter eerder als analoog aan de volgende en de voorafgaande constructie: geleden wordt er door de patiënten, begraven wordt er door begrafenisondernemers en andere betrokkenen, maar door wie wordt er gestorven? Mensen sterven niet door hun eigen bewuste, verantwoordelijke handeling, dus ‘door de patiënten’ kan niet. Is het door de artsen? Of is het alleen Hein die er invloed op uitoefent?

● Geen verantwoordelijkheid

Natuurlijk komt het geleden, gestorven en begraven niet uit de lucht vallen: we horen er de woorden van de geloofsbelijdenis in, over Iemand die gekruisigd, gestorven en begraven is. Vormen van zijn met een voltooid deelwoord roepen niet verplicht die gedachte aan een handelende persoon op: zijn geeft slechts de toestand, en niet, zoals worden, het proces dat naar die toestand leidde en waarvoor iets of iemand verantwoordelijk geweest moet zijn. Lijden is een interessant werkwoord. Het lijkt op sterven, maar toch kunnen we veel gemakkelijker zeggen dat er in bepaalde streken of tijden veel (door de mensen) werd geleden dan dat er werd gestorven. Zijn we meer verantwoordelijk voor ons eigen lijden dan voor ons sterven?

Het lijkt er dus op dat de eigenlijk passiefloze werkwoorden sterven en overlijden in de context van euthanasie toch passieven kunnen gaan vormen, daarmee de gedachte aan een externe verantwoordelijke (de arts) oproepend.

Er is overigens geen reden om al te dramatisch over het hier overgankelijk gebruikte sterven te doen. Tenminste, volgens Keizer zelf: ‘Ach, doodgaan is niks aan, het is net of je in slaap valt, een soort flauwvallen eigenlijk. Het is niet eens een overgankelijk werkwoord, dus je hoeft niks te doen als je er goed bij stilstaat.’