Onze Taal. Jaargang 66

Geheimtaal: een kwestie van creëren en kraken.
Boudewijn Smid - Amsterdam

Sinds jaar en dag gebruiken criminelen geheimtaal om de politie om de tuin te leiden. Maar geheimtaal biedt ook heel andere mogelijkheden. Over Bargoens, ‘adie-taal’ en ‘omkeertaal’.

Op 26 oktober 1995 kopte de binnenlandpagina van NRC Handelsblad: ‘Achterhoedegevecht tegen geheimtaal van criminelen’. Volgens het artikel spreekt de moderne crimineel met zijn misdaadcollega's via gecodeerde boodschappen over de mobiele telefoon. Dit gaat als volgt: allereerst wordt het stemgeluid van de boef gedigitaliseerd, dan gecodeerd en vervolgens via een modem verstuurd. De politie kan deze gesprekken niet afluisteren, want zelfs de krachtigste computer heeft moeite met het ontcijferen van de code. De wettelijke macht loopt dus achter de feiten aan.

● Politie in actie

Eigenlijk is er niets nieuws onder de zon. Van oudsher probeert het illegale circuit de politie met geheimtaal om de tuin te leiden, en steeds staat de politie voor de taak om het geheim te ontsluieren. Eeuwenlang hebben dieven en kruimeldieven aan woorden betekenissen toegekend die alleen in kleine kring bekend waren. In feite is het doel van geheimtaal dan ook tegengesteld aan dat van natuurlijke taal. Natuurlijke taal is in principe een communicatiemiddel voor zo veel mogelijk participanten, terwijl geheimtaal juist zo veel mogelijk mensen buiten wil sluiten.

De bekendste geheimtaal, die tot het begin van deze eeuw werd gesproken, is het Bargoens. Het Bargoens verschilde van regio tot regio, vooral doordat het een mengsel was van de taalstructuur van het plaatselijke dialect en allerlei ontleningen uit het Jiddisch en uit zigeunertaal. De ontleningen werden alleen gebruikt als de situatie erom vroeg. Hooi was bijvoorbeeld alleen kortjan in de uitdrukking kortjan schoepen (‘hooi stelen’). In alle andere gevallen werd het dialectische heui gebruikt.

Die onverstaanbare geheimtaal was dienders natuurlijk een doorn in het oog, en men ondernam dan ook actie. Zo kwam in 1906 het boekje De Boeventaal uit. Het bevat, naast een uitgebreide woordenlijst van het Bargoens, een voorwoord van de commissaris van politie te Amsterdam, de heer W.L.H. Köster Henke. Volgens Köster Henke was de bedoeling van dit boek politie en rechters een hulpmiddel te geven bij het verstaan van ‘slaapsteehouders, prostituées, opkoopers enz. enz., evenals kwartjesvinders en beroepsmisdadigers. En,’ vervolgt hij, ‘ook wanneer misdadigers die bij hun werk op heterdaad betrapt worden, elkaar in het Bargoensch een aanwijzing geven voor de verder te volgen gedragslijn, zal de politiebeambte die de taal verstaat, beter zijn maatregelen kunnen treffen dan hij die er nimmer iets van hoorde.’

De politie verstond het Bargoens dus steeds beter. Daarbij kwam dat ook steeds meer Bargoense woorden ingang vonden in de normale omgangstaal, zodat de geheimtaalfunctie verloren ging.

● Cool the esclop

Naast het Bargoens hebben in de vorige eeuw en de eerste helft van deze eeuw in louche kringen ook andere geheimtalen opgeld gedaan. Het zijn, om het zo maar te noemen, gecodeerde geheimtalen. Het Bargoens heeft eigenlijk geen eigen code - behalve dan misschien het gebruik van leenwoorden. De gecodeerde geheimtalen daarentegen gaan uit van de algemene omgangstaal, maar transfor-

[p. 41]

meren de woorden dusdanig dat de ongewenste toehoorder ze niet kan thuisbrengen. Zowel binnen als buiten Nederland zijn hiervan frappante voorbeelden bekend. Het meest imponerende voorbeeld komt uit het Engels. Rond 1870 spraken zo'n 40.000 straatventers in Londen het zogenoemde back slang. De code van deze geheimtaal bestond uit het omkeren van woorden. De letters van een woord werden dus van achteren naar voren gebruikt. Na omkering werd het resultaat min of meer aangepast aan de fonologische regels van het Engels. Zo betekent cool the esclop ‘look at the police’.

Zoals gezegd zijn ook in Nederland tal van deze gecodeerde geheimtalen bekend. Smokkelaars van shag en boter tussen Tilburg/Goirle en de Belgische grensplaats Poppel spraken in de jaren tussen 1940-1950 de zogenoemde ‘adie-taal’. Zij vervormden hun dialect door elke klinker of tweeklank te vervangen door adie: tabak werd tadiebadiek en boter werd badietadier. Collega-smokkelaars uit Tongelrooy en Stramproy keerden daarentegen lettergrepen om. Moormann vermeldt in zijn standaardwerk Geheimtalen (1934) dat deze omkeertaal in de Eerste Wereldoorlog werd gebruikt. Volgens de code werd bijvoorbeeld kinderen-nikderen en leven-velen.

Precies hetzelfde principe paste een grote groep adolescenten uit IJmuiden voor de Tweede Wereldoorlog toe. Het is niet zo dat de IJmuidenaren eenvoudigweg lettergrepen omdraaiden. Zij hadden aanvullende regels opgesteld waaraan de omkeertaal moest voldoen. Wanneer een lettergreep begint en eindigt met dezelfde medeklinker (kok, kijk), heeft omdraaien geen zin. In dat geval werd de eerste medeklinker weggelaten: kijken werd ijken, koken werd oken. Uit de omdraaiing van het werkwoord komt - mokt lijkt te volgen dat de uitgangen niet meedoen. Maar dat zou voorbarig zijn. Ook bij een woord als markt blijft bij omdraaiing de -t aan het einde staan: goed IJmuidens was dus kramt en niet *tkram. Deze regel getuigt van diep inzicht in de klankregels van het Nederlands. In onze taal zijn immers aan het eind van de lettergreep veel meer combinaties mogelijk dan aan het begin. Omdraaiing van herfst zou bijvoorbeeld tot de onuitsprekelijke combinatie tsfreh leiden.

Illustratie: Reid, Geleijnse & Van Tol

● Gekraakte codes

Oorspronkelijk werd de omkeertaal van IJmuiden gesproken door vlettermannen die met roeibootjes zeeschepen het Noordzeekanaal binnenloodsten. De concurrentie tussen verschillende groepen vletterlieden was zó groot dat een ploeg geheimtaal ging gebruiken om elkaar in te seinen over binnenkomende schepen zonder de andere ploegen in te lichten. Later is deze geheimtaal door de kinderen van de vlettermannen naar de wal gebracht. Daar gebruikten de binken de taal om zich te onderscheiden van de niet zo stoeren. Handig was tegelijkertijd dat ze elkaar konden waarschuwen bij het leetsen naf sif, het stelen van vis. Ook voor IJmuiden geldt dat de geheimtaal bruikbaar was voor allerlei onduidelijke praktijken, tot de plaatselijke politiemannen de code kraakten. De nekslag was dat geheimtaalsprekers in dienst traden bij het IJmuidense politiekorps. Daarna, en dat zie je vaker bij geheimtalen, werd de omkeertaal alleen nog gebruikt als groepstaal. Zo kun je vandaag de dag in IJmuiden nog onverstaanbare zinnen horen als: Neb ie raad Reggie, nekkie gon mogedreek tarpen? Ajkezer lew! (‘Ben je daar Gerrie, kun je nog omgekeerd praten? Ja zeker wel!’) De geheimtaal verwordt dan tot groepstaal en functioneert net als bijvoorbeeld studententaal om de onderlinge band uit te drukken.

Het gebeurt zelden dat een zelfgecreëerde taal de volwassenheid haalt en door grote groepen gesproken wordt. IJmuiden is in Nederland een uniek geval, vooral omdat daar naar verluidt meer dan honderd mensen zich van de omkeertaal bedienden. Geheimtaal vervult haar geheime functie totdat de politie - of ruimer: de omgeving - de code doorkrijgt. Voor de taal echter definitief in onbruik raakt, functioneert ze vaak nog jaren als groepstaal. Dat zal met de huidige digitale geheimtalen natuurlijk niet het geval zijn. Wel kan met zekerheid voorspeld worden dat de wettelijke macht de criminele codes opnieuw zal kraken en dat, om somber af te sluiten, de altijd inventieve illegaliteit steeds weer met nieuwe geheimtalen op de proppen zal komen.