Onze Taal. Jaargang 66

[p. 38]

Interview
De taalzorg van C.A. Zaalberg
Een kwestie van goede smaak
Jan Erik Grezel

‘Meisjes schrijven veel natuurlijker dan jongens, maar vrouwen moeten het niet over gelul hebben.’ Taalverruwing is een van de zorgen van Carlo Zaalberg. De bijna 87-jarige oud-hoogleraar Neerlandistiek heeft in de afgelopen driekwart eeuw vele gevallen van taalverandering kunnen signaleren. Welke invloed hebben zijn vermaningen en taallessen gehad? Een gesprek met een purist in hart en nieren.

Zijn taalgebruik is als zijn voorkomen: ordelijk tot in de puntjes. Nooit een dag géén das, nooit een onverzorgde zin. Het kopje thee bereidt en serveert hij als een zesgangendiner. Alles wordt met grote toewijding gedaan.

C.A. Zaalberg: ‘Ik ben purist en daar ben ik trots op.’
Foto: Marc de Haan

Zaalberg staat voor taalzorg. En dat is uiteindelijk een kwestie van manieren en goede smaak. ‘De sociale verruwing waar zoveel over geklaagd wordt, gaat samen met toenemende grofheid in het taalgebruik. Dat vind ik akelig. Waarom moet je strot zeggen als je keel bedoelt?’ Aan gevloek en ge'shit' bezondigt hij zich niet. ‘Ik kreeg laatst een ballpoint, een kogelpen, van een of andere christelijke vereniging met daarop de leus: “Men uw pen!” Dat moest mij opwekken nooit een vloek te schrijven. Ik heb nooit vloeken geschreven, behalve in de annotaties bij het werk van Bredero - en dat zijn dan altijd bastaardvloeken. Maar als ik de trein mis, zeg ik: “Ach, wat jammer!”’ Van Zaalberg geen onvertogen woord.

● Bij de tijd?

Al bijna veertig jaar schrijft Zaalberg over taalverandering. Zijn observaties zijn van blijvender waarde dan de kassuccessen van Kuitenbrouwer, en hij analyseert scherpzinniger en geestiger dan de brompot Heldring met zijn opsommingen. Taalhygiëne en linguïstisch zelfrespect vormen de rode draad van zijn artikelen. Zaalberg lijkt de paus van het Nederlands purisme. Als die term valt, veert hij op. ‘Ik bén purist en daar ben ik trots op.’

Zijn afkeer van germanismen is bijna even oud als hijzelf. ‘Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, was ik vier. Ik dacht dat die punthelmen van de Duitsers bedoeld waren om de kindertjes in België dood te steken. De anti-Duitsheid is mij lang bijgebleven. Ik vond het een antipathieke taal, waarin ze niet een oo maar een au zeggen, laufen en kaufen. Dat was voor mij als Haags jongetje heel erg.’ Bij het woord kroonprins heeft hij nog steeds een onaangename associatie. ‘Daarbij denk ik aan de zoon van de Duitse keizer die het had over een “frische, fröhliche Krieg”.’

In zijn werkkamer is eigenlijk alleen de kalender echt van deze tijd. Geen

[p. 39]

fax of printer, geen zoemende computer. ‘Ik weet niet wat een muis is, laat staan cyberspace of interface.’ In de luwte van de Leidse flat is de stormwind van de technologische revolutie aan Zaalberg voorbijgegaan. Het lint van zijn bedaagde typemachine is versleten, maar hij schrijft er nog elke bibliotheekaanvraag mee. Wat doet de universiteitsbibliotheek daarmee? Die worden nog verwerkt. ‘Ik heb mezelf wel benadeeld. Ik had veel meer en sneller kunnen werken als ik - wat de technologie betreft - met de tijd was meegegaan.’

Al surft hij niet met de jongste generaties mee op Internet, in zijn artikelen is hij altijd bij de tijd gebleven. Zelfs de prijslijst van de coffeeshop ontsnapt niet aan zijn kritische blik: nederwiet moet met een d, betoogde hij onlangs in Onze Taal. En als de Franse president goed had opgelet, had hij 25 jaar geleden al zijn noordgrens kunnen sluiten: drogue is uit de lage landen geïmporteerd: ‘drogen’, gedroogde kruiden (Onze Taal 1973).

● Eigenheid behouden

De boekenplanken in zijn propvolle werkkamer kreunen onder loodzware banden. Kloeke, Stoett, Kalff, Verdam - álles staat er, zelfs het monumentale WNT in 39 banden. Geen naslagwerk ontbreekt.

Hij heeft zich het meest beziggehouden met schrijvers uit de 16de eeuw. De studie van Van der Noot, Coornhert en Spiegel versterkte zijn neiging tot taalbehoud. ‘Dat waren schrijvers die de behoefte aan zelfstandigheid van de Hollanders onderstreepten door de taal een zekere eigenheid te geven. Zij maakten een begin met de vorming van het Nederlands tot een literaire taal.’

Met lede ogen ziet hij prachtige Nederlandse woorden verdwijnen. ‘In de vorige eeuw had het woord nationaal een oranje kleur. Dat woord werd door socialisten vermeden en vervangen door landelijk. Dat betekent voor mij “ruraal”. Maar welk woord hadden we daarvóór in voorraad? U vindt het in het helderste boek dat er ooit in onze taal geschreven is, Inleiding tot de Hollandsche rechts-geleertheid van Hugo de Groot: het woord landgemeen. Dat betekent “algemeen voor het hele land” en het is niet dubbelzinnig.’

Prof. dr. CA. Zaalberg

Vanaf 1960 tot op de huidige dag publiceert Zaalberg geregeld in Onze Taal. Vaak maakt hij daarin zijn zorgen kenbaar over de onnodige veranderingen in het Nederlands. Bij generaties neerlandici is hij bekend als de bezorger van tekstedities van onder anderen Bredero en Hooft.
Zaalberg was van 1964 tot 1975 hoogleraar Nederlandse Taal- en Letterkunde in Leiden. Daarvoor werkte hij jarenlang als leraar; in 1954 promoveerde hij op een studie over Jan van der Noot, waaraan hij - naar hij met gespeelde trots vermeldt - 21 jaar besteedde.
Tijdens een toespraak in 1960 maakte hij bij de studenten reclame voor het Genootschap Onze Taal en noemde hij het ‘blaadje’ Onze Taal ‘allerboeiendste lectuur’. In de jaren die volgden, leverde Zaalberg, tezamen met Jan Veering, verreweg de meeste kopij. ‘Veelzijdig en onvermoeibaar’ heet Zaalberg in het jubileumboek van Onze Taal uit 1991.
Zijn gedachtegoed vatte hij eens samen in twee taalpolitieke axioma's: ‘onnodige taalveranderingen dienen te worden tegengegaan’ en ‘men dient te bevorderen dat er altijd zo ondubbelzinnig mogelijk wordt gesproken en geschreven’. Zijn verbondenheid met onze taal heeft hij zo verwoord: ‘En toch ben ik er diep in mijn hart van overtuigd, dat ik, als mijn moedertaal niet het Nederlands was (...), een ander mens zou zijn.’

En de naaste toekomst? ‘Ik zie twee richtingen: de tegenstelling tussen de verwaarlozing van verzorgd Nederlands, om de termen van Kloeke te gebruiken, en daartegenover de hypercorrectheid en de spellinguitspraak. Er zijn mensen die zich verbeelden dat ze een godgevallig werk verrichten als ze het bezittelijk voornaamwoord bij “u” uitspreken als [uwww], want er staat een w. Dat die w daar staat in jouw en uw is alleen maar vanwege de gelijkvormigheid tussen jouw en het jouwe en uw en het uwe.’

● Goed voorbeeld

Bij het 50-jarig bestaan van Onze Taal in 1981 schreef Zaalberg een uitgebreid artikel over de taalveranderingen in deze eeuw. Opvallend is dat hij niet alleen ‘woorden’ behandelt, maar ook klanken, spelling, stijl en zinsbouw. Inmiddels is gebleken dat de meeste van die veranderingen doorzetten. Tegenover de toenemende grofheid ziet hij wel een lichtpuntje. ‘In romans gebruikt men tegenwoordig een veel huiselijker idioom. De stijl is minder “boekachtig”.’ Maar echt positieve ontwikkelingen ziet hij nauwelijks.

Dan houd ik hem de vrije trap en strafschop voor, die in betrekkelijk korte tijd elke free kick en penalty bij voetbalwedstrijden hebben verdrongen. Het kán dus wel. Stel je voor, in 2005 iedereen achter de rekenaar in plaats van de computer. Natuurlijk spelen de media hierin een grote rol. Die geven vaak niet het goede voorbeeld. ‘Mijn soort heeft de neiging om zichzelf als het goede voorbeeld te stellen. Veel mensen hebben daarvoor te weinig zelfvertrouwen op het punt van taalgebruik. Dat heeft tot gevolg dat men nooit meer hun gebruikt maar altijd hen. En als je niet weet welk geslacht de woorden hebben, kun je veiligheidshalve naar woorden als gemeente en rijk verwijzen met zijn. Maar ik vind het een vloek als ik ergens lees “het Rijk heeft haar verdiensten”. Dat is een taalverandering die nergens voor nodig is.’

● Chocoladeletters

Stukjes van Zaalberg kunnen beginnen met ‘Der gaat geen dag voorbij of...’ Vanwaar die eigenzinnige spelling? ‘Ik was een vroege lezer. Op m'n derde verjaardag kreeg ik een chocoladealfabet en daarmee heb ik leren lezen en schrijven. Als kind ergerde ik me aan de verschillen tussen gesproken en geschreven taal. Ik vond het dwaas dat een woord dat iedereen uitsprak als [es], geschreven moest worden als eens en dat je woorden had als markt en erwt, die niemand ook zo uitsprak.’

Als de nieuwe spelling ter sprake komt, raakt hij even uit de plooi. ‘Ik verdom het, ik vertik het die nieuwe woordenlijst te kopen. Daar staan te veel fouten in. Klassenvertegenwoordiger met een tussen-n? Dat is gewoon een spelfout!’

Is Zaalberg in de loop van z'n lange leven zelf niet veranderd? Nee, in

[p. 40]

wezen is hij natuurlijk een behoudend mens. Ook vandaag de dag kan hij te gaan (‘voor de boeg’), sympathie (‘medelijden’), selectie (‘keus’ of ‘bloemlezing’) moeilijk accepteren. En dan krijgen ook de neerlandici ervan langs. Zaalberg was in de jaren zeventig nog positief over werkgelegenheid voor de massa's studenten Nederlands die zich bij de poorten van de Leidse universiteit meldden. Zij zouden wellicht emplooi vinden als ‘taalgenezers’, mensen die van gammel proza gezonde zinnen konden maken. Maar nu ziet hij ook op zijn eigen vakgebied de kwakzalverij toeslaan: ‘Er zijn nota bene neerlandici die geleerd willen klinken en het woord nomen gebruiken als ze “substantief” bedoelen. Dat is onder invloed van het Engelse noun, denk ik.’

● Invloed

Hebben zijn vele waarschuwingen, protesten en taallessen iets geholpen? Daarover maakt Zaalberg zich niet veel illusies. In Taaltrouw (1975) schreef hij: ‘Ik verbeeld me niet dat ik de Amerikaanse stoomwals terug kan duwen, om maar iets te noemen. Maar het moet mogelijk zijn bij sommigen het besef te wekken dat er kwaliteitsverschil is tussen goed en verwaarloosd Nederlands; dat het karakterloos en onzedelijk is om je altijd tevreden te stellen met het eerste het beste buitenlandse woord dat je invalt; (...) dat taaltrouw een deugd is.’ Tweeëntwintig jaar later zegt hij: ‘Ik kan me niet voorstellen dat ik ergens merkbare invloed op heb uitgeoefend. Maar we moeten ermee doorgaan en redden wat er te redden is.’