Onze Taal. Jaargang 66

[p. 36]

Wat is het onderwerp?
H. de Boer - Dieren

In een plaatselijke krant las ik de zin: ‘Het vijftig meter lange gevaarte moest in tweeën worden gesplitst om het over de weg te kunnen vervoeren.’ Deze zin las ik meermalen en ik kwam tot de overtuiging dat de zin niet loopt en dat er iets ‘rammelt’. De verklaring hiervoor ligt waarschijnlijk in het feit dat het onderwerp van het eerste deel van de zin (het gevaarte) niet het onderwerp van het laatste zinsdeel is. Sterker nog: het woordje het - verwijzend naar het gevaarte - is lijdend voorwerp geworden.

Om tot een oplossing te komen ben ik wat gaan experimenteren met zinsdelen die met om beginnen. Naar mijn mening moet bij een juiste constructie het onderwerp herhaald kunnen worden. Voorbeeld: ‘Jan moet hard werken om te kunnen slagen.’ (Jan wil slagen.) ‘Het standbeeld moet verdwijnen om plaats te maken voor een parkeerplaats.’ (Het standbeeld moet plaatsmaken.)

De volgende zin is volgens mij fout: ‘Het standbeeld moet verdwijnen om een parkeerplaats aan te kunnen leggen.’ (Het standbeeld legt niets aan.) Hierbij stuit ik echter op een merkwaardig verschijnsel. Als alle modale werkwoorden verdwijnen, ontstaat een zin die duidelijk niet correct is: ‘Het standbeeld verdwijnt om een parkeerplaats aan te leggen.’ Voeg ik echter allerlei modaliteiten toe, dan zal de bereidheid tot acceptatie toenemen: ‘Het standbeeld moet misschien verdwijnen om een parkeerplaats aan te kunnen leggen.’ Maak ik bovendien het eerste deel van de zin passief, dan zal (bijna) iedereen de zin goedkeuren: ‘Het standbeeld moet misschien verwijderd worden om een parkeerplaats aan te kunnen leggen.’

Ik kom tot de conclusie dat deze laatste zin óf fout is, wat nauwelijks iemand zal beamen, óf dat de zin goed is en dat dus mijn stelling (het onderwerp moet herhaald kunnen worden) niet deugt.

Nog één opmerking: in mijn laatste voorbeeldzin wordt het onderwerp van aanleggen ‘verzwegen’, zoals bij vervoeren in de genoemde zin uit de krant. De extra complicatie van die zin, waarbij het (gevaarte) lijdend voorwerp wordt, laat ik maar buiten beschouwing, ook al viel juist hierdoor de vreemde constructie van de zin door de mand. Het piekeren moe, leg ik nu het probleem aan u voor in de hoop dat u enige duidelijkheid kunt en wilt verschaffen.

Naschrift redactie

Naast volledige bijzinnen kent het Nederlands beknopte bijzinnen. In een volledige bijzin staan een onderwerp en een daarbij behorende persoonsvorm (de vervoegde vorm van het werkwoord). In de volgende zin zijn dat respectievelijk zij en konden:

1 De nieuwe bewoners plaatsten een hek opdat zij rustig in de tuin konden zitten.

Deze zin klinkt nogal stijf en ouderwets. Dat komt doordat we de voorkeur geven aan de variant met een beknopte bijzin:

2 De nieuwe bewoners plaatsten een hek om rustig in de tuin te kunnen zitten.

De beknopte bijzin verschilt op twee punten van de volledige: een beknopte bijzin heeft geen onderwerp en geen persoonsvorm. In plaats van de persoonsvorm vinden we om plus een werkwoord in de onbepaalde wijs (te kunnen). In plaats van het onderwerp hanteren taalgebruikers de volgende zinsbouwregel: beschouw het onderwerp van de hoofdzin als het ‘onderwerp’ van de infinitief. In voorbeeldzin 2 klopt de regel. De nieuwe bewoners plaatsen immers het hek en zij kunnen rustig in de tuin zitten. De juistheid van de regel wordt verder aangetoond als we het onderwerp van de hoofdzin veranderen:

- De aannemer plaatste voor de bewoners een hek om rustig in de tuin te kunnen zitten.

Deze zin kan alleen betekenen dat de aannemer rustig wil zitten. We kunnen hem niet zo begrijpen dat dat genoegen voor de bewoners is weggelegd. En dat terwijl die interpretatie veel ‘logischer’ zou zijn. Zo sterk is de kracht van de regel. Maar de regel is niet almachtig. Dat blijkt als we de oorspronkelijke hoofdzin overzetten in de lijdende vorm:

- Een hek werd geplaatst door de bewoners om rustig in de tuin te kunnen zitten.

Deze zin zal misschien door sommige scherpslijpers afgekeurd worden (‘haha een hekje dat rustig in de tuin wil zitten’), maar veel taalgebruikers hebben er geen problemen mee. Die interpreteren de beknopte bijzin op dezelfde manier als in de actieve zin. Daarbij worden zij geholpen door het hulpwerkwoord kunnen, dat stuurt naar een onderwerp dat iets kan, een onderwerp met een wil en een vermogen, een persoon dus.

Nu heeft de bepaling door de bewoners wel een andere status dan het onderwerp. Zo kan zij heel goed weggelaten worden:

- Een hek werd geplaatst om rustig in de tuin te kunnen zitten.

In deze zin geeft de hoofdzin de lezer onvoldoende aanknopingspunten om na te gaan wie er rustig in de tuin wil zitten. Meestal is dat niet erg, omdat zulke zinnen fungeren in een verhaal, waardoor de context voldoende informatie biedt. Maar het is ook mogelijk dat de spreker helemaal geen specifieke uitvoerende instantie op het oog heeft:

- Een tweede huisje in Frankrijk wordt vaak alleen gekocht om rustig in de tuin te kunnen zitten.

Ook hier maakt de toevoeging van het hulpwerkwoord kunnen het makkelijker om de interpretatie rond te krijgen. Hetzelfde geldt voor de zin ‘Het vijftig meter lange gevaarte moest in tweeën worden gesplitst om het over de weg te kunnen vervoeren’; deze zin verdient dan ook geen afkeuring.