Onze Taal. Jaargang 66

[p. 24]

Tineke Looijenga
Runen
Peter Burger

Doordat oude en nieuwe nazi's er hun uniformen mee versier(d)en, kampen runen met een imagoprobleem. Dat nu eveneens amateurwaarzeggers ze gebruiken, helpt maar weinig om het duistere waas rond dit oude Germaanse schrift te verjagen. Ook voor nuchtere taalkundigen en archeologen houden runen iets raadselachtigs. Een elementaire vraag is nog niet definitief beantwoord: wie krasten als eersten deze hoekige tekens in stenen en zwaarden? En waarom deden ze dat? De Groningse runologe Tineke Looijenga presenteert een nieuwe theorie over de herkomst van runen.

● Boerse voorganger

Volgens de gangbare theorie is het runenschrift ontstaan in Jutland. Daar zijn namelijk de oudste runeninscripties gevonden, uit de tweede en derde eeuw na Christus. Runen zijn echter ontegenzeggelijk geïnspireerd op het Romeinse alfabet of iets wat daarop lijkt. En daar zit het probleem, zegt Looijenga, die van Liverpool tot Boekarest musea afreisde om de runeninscripties uit de eerste eeuwen na Christus te bestuderen: ‘Ik zie niet hoe die overname in Denemarken heeft kunnen plaatsvinden, want daar waren geen Romeinse legerplaatsen. Ook zijn er geen Germanen uit Scandinavië naar het zuiden getrokken en daar met Romeinen in aanraking gekomen. De grens van het Romeinse Rijk is eeuwenlang de Rijn geweest.’

Zilveren zwaardschedebeslag met runen, in april 1996 gevonden in de Betuwe. Tekening: D. Jansen, Wychen

Runen zijn op een andere manier ontstaan, denkt Looijenga. In tegenstelling tot de Scandinaviërs dienden Germanen uit het huidige Duitsland wel in de Romeinse legioenen. Leden van deze stammen hebben in de eerste eeuw na Christus in een castellum in Zuid-Duitsland of Noord-Italië het runenschrift ontwikkeld en het meegenomen naar het noorden. Een aanwijzing daarvoor is het alfabet dat vermoedelijk als voorbeeld heeft gediend: een Noord-Italisch schrift dat wat boerser aandoet dan het Romeinse.

•
Het bezit van voorwerpen met runeninscripties verhoogde het prestige van de eigenaar.

● Zwaardschede

Andere aanwijzingen voor haar theorie vindt Looijenga in enkele tot nog toe onverklaarde runeninscripties. Zo is in een Deens moeras een lanspunt gevonden uit de tweede eeuw, met de inscriptie Vangio. In dat gebied werd een Noord-Germaanse taal gesproken, waarin namen op -io vrouwelijk zijn. Als Vangio een mannennaam is, wat meer voor de hand ligt, moet deze man een West-Germaan geweest zijn uit het tegenwoordige Duitsland.

Toen Looijenga nog eens goed naar een kaart met Germaanse stammen keek, ging haar een lichtje op: in de buurt van het hedendaagse Frankfort woonden de Vangionen. Looijenga: ‘Daar moet die wapensmid vandaan zijn gekomen. Het is heel normaal dat je je noemt naar de streek waar je vandaan komt, denk maar aan namen als Engelsman en De Brabander.’ Zo vond Looijenga meer voorbeelden die in de richting wezen van Germaanse stammen uit de buurt van de Nederrijn.

In april 1996, toen Looijenga al bezig was met de afronding van haar onderzoek, werd bij Tiel een laatste aanwijzing voor haar theorie opgegraven: het met runen versierde zil-

[p. 25]

verbeslag van een zwaardschede, met de naam van de eigenaar en de aanprijzing ‘dit schitterend Gallisch zwaard’. De schede dateert uit de vierde of vijfde eeuw, toen de Betuwe een grensgebied was waar Romeinen en Germanen elkaar ontmoetten. Zo ver naar het zuiden waren runen uit die periode nog niet aangetroffen. Looijenga: ‘Ze moeten maar snel die Betuwelijn aanleggen. Ik hoop van harte dat ze dan nog wat vinden.’

● Statussymbool

Behalve met de herkomst van runen hield Looijenga zich bezig met hun functie. Waarom deden de Germanen zo weinig met hun eigen runenalfabet? Afgezien van de verhalen op Zweedse en Deense runenstenen beperken de inscripties zich tot korte mededelingen op kammen, wapens en andere gebruiksvoorwerpen. Typerend zijn de runen die in een miniatuurzwaardje uit Friesland zijn gekerfd: ‘Voor Ed, van Boda’ (of: ‘Voor Ed, de bode’ - in de runologie is weinig zeker).

Looijenga: ‘De Germanen hadden nauwelijks een schrift nodig. Alles werd verteld, ze hadden kennelijk weinig behoefte aan oorkonden om wetten en rechten vast te leggen zoals in Engeland. Dat komt later, als er zich kleine koninkrijkjes ontwikkelen. Maar de wetten uit die tijd zijn opgeschreven in het Romeinse alfabet.’

In een nog grotendeels ongeletterde maatschappij verhoogde het bezit van voorwerpen met runeninscripties het prestige van de eigenaar, dat was volgens Looijenga de voornaamste functie. Opschriften in runen waren dus meer een statussymbool dan een communicatiemiddel - de draagbare telefoon van de gearriveerde Germaan.

Tineke Looijenga, Runes around the North Sea and on the continent AD 150-700. Texts and contexts. Verschijnt dit voorjaar bij uitgeverij Styx, Groningen.